Autor: Monika Bordzoł

Czekoladowy toast imieninowy

10 lipca 2022

Fragment portretu Anieli z Potockich Zamoyskiej; Polska, 1872 (?); płótno, olej; 81 cm x 65 cm; nr inw. MPK/CS/118 / Fragment of a portrait of Aniela Zamoyska née Potocki; Poland, 1872 (?); canvas, oil; 81 cm x 65 cm; inv. no. MPK/CS/118

Fotografia przedstawia fragment portrety młodej kobiety w ujęciu do pasa, z prawego profilu. Twarz pociągła z dużym prostym nosem i drobnymi różowymi ustami. Fryzura odsłaniająca ucho. Włosy długie, kasztanowe, rozdzielone pośrodku, zaczesane do tyłu i spięte w duży węzeł. Ubrana w ciemnogranatową suknię obszytą pasem brązowego futra, odkrywającą prawe ramię i część pleców. Obraz utrzymany w ciemnej tonacji z jasną plamą twarzy i ramion kobiety. Tło gładkie, brunatno-brązowe, bokami nieco jaśniejsze.

Lipiec to dla nas ważny miesiąc. Nie tylko ze względu na upajający zapach kwitnących lip i oszałamiający widok wielobarwnych róż. Lipiec to bowiem miesiąc, w którym celebrujemy imieniny Róży (9 lipca), Anieli (21 lipca) i Anny (26 lipca).

Lipcowe solenizantki są szczególnie bliskie naszemu muzealnemu sercu. Mowa tu o Annie z Mycielskich Zamoyskiej (1818–1859), matce Konstantego Zamoyskiego, I ordynata kozłowieckiego, jego żonie, Anieli z Potockich Zamoyskiej (1850–1917) i Róży z Potockich (1831–1890), matce Adama, II ordynata.

Więcej o tych kobietach „wielkiej łagodności i dobroci charakteru” możecie przeczytać na stronie internetowej Muzeum (https://www.muzeumzamoyskich.pl/66-postacie)

A my już wznosimy imieninowy toast... czekoladą, bowiem 7 lipca obchodzony jest Światowy Dzień Czekolady.

Czekolada na toast? Jak najbardziej! Około 4000 lat temu Olmekowie, a za nimi Aztekowie i Majowie, zanim dobrali się do nasion kakaowca, spożywali najpierw otaczający je słodkawy, czerwonawy miąższ. W ciepłym i wilgotnym klimacie miąższ ten fermentował i dawał podstawy do „produkcji” napoju alkoholowego. Z czasem zainteresowano się także nasionami, które prażono i ucierano, a następnie mieszano z wodą i mąką kukurydzianą oraz doprawiano sproszkowanym chilli, korą cynamonową czy płatkami różnych kwiatów. Tak przygotowany napój nazywano xocolatl, czyli „gorzka woda”. Uznawano, że ma cudowne właściwości, dodaje energii, wzmacnia.

Skąd się wzięła w Europie? Tu mamy dwie wersje. Pierwsza mówi o konkwistadorze Hernánie Cortésie, znanym jako zdobywca Meksyku, który poszukując azteckiego złota miał dostać od tubylców czarkę czekolady. Zachwycony smakiem napoju przywiózł ziarna kakaowca do Hiszpanii w 1528 roku. W drugiej wersji pojawia się rok 1544, kiedy to na dwór Filipa II miała przybyć delegacja szlachetnie urodzonych Majów. Hiszpanie, a w ślad za nimi inni, zagustowali w kakaowym napoju, doprawiali go cukrem, wanilią, cynamonem, eksperymentowali też z anyżkiem i migdałami.

Poza zachwytami czekolada wzbudzała też kontrowersje. Podstawowym pytaniem było: czy czekolada łamie post? Przestrzegano przed spożywaniem czekolady ze względu na jej właściwości pobudzające. Giovanni Battista Felici grzmiał: „Znam poważnych i milczących ludzi, którzy pod wpływem tego napoju stają się na chwilę największymi gadułami, inni tracą sen i stają się nadpobudliwi, jeszcze inni wpadają w złość i zaczynają wrzeszczeć. U dzieci wywołuje on takie podniecenie, że nie ma sposobu, by zachowywały się spokojnie albo usiedziały w jednym miejscu” (https://www.wilanow-palac.pl/czy_czekolada_lamie_post.html). Smaczku dodawał też fakt, że była traktowana jak afrodyzjak rozpalający zmysły. Ale słodkiej fali nie dało się już zatrzymać. Dotarła również do Polski.

Od kiedy w Polsce? Od połowy XVII wieku. Król Jan III Sobieski w liście do ukochanej Marysieńki prosił o przysłanie „ciokulaty”. Lubili ją August II Sas i Stanisław August Poniatowski. Uwielbiał biskup Ignacy Krasicki, jej poświęcał najwięcej uwagi w swoich listach.

Przez wiele lat ten „boski napój” pozostawał dostępny tylko sferom wyższym. Picie czekolady było modne i w dobrym tonie. Doczekało się własnych rytuałów i specjalnych akcesoriów do przyrządzania smakołyku, który spożywano na gorąco. Pojawiły się drewniane mieszadełka do ubijania piany (molinillo) oraz dzbanki z przykrywką, przez którą przechodził trzonek mieszadełka (chocolatière), a nawet specjalna zastawa (mancerina) stworzona przez markiza de Mancera. Aby zniwelować problem wylewającej się gorącej czekolady wymyślił spodeczek z wbudowanym szerokim porcelanowym pierścieniem, w którym umieszczano czarkę z napojem. Od XVIII wieku w skład serwisów do czekolady, porcelanowych i fajansowych, wchodziły już imbryczki, filiżanki, spodeczki, cukiernice, mleczniki.

Przełomem w sposobie spożywania czekolady było pojawienie się tego smakołyku w formie tabliczki. Ale to już inna historia…

W zbiorach Muzeum Zamoyskich w Kozłówce znajdują się akcesoria do picia czekolady. Obecnie prezentowane są w witrynie w Salonie Białym, w ramach wystawy „Kredensie, otwórz się…”.
Są to:

dzbanek do czekolady, Francja, Marsylia, Veuve Perrin, 2. połowa XVIII wieku; fajans, farby niskich temperatur; 14,3 cm x 14,5 cm x 9,5 cm; nr inw. MPK/CS 2206
filiżanka do czekolady z pokrywką i spodkiem, Saksonia, Miśnia, lata 80. XVIII wieku; porcelana, farby naszkliwne, złocenie; filiżanka wys. 9 cm, spodek śr. 13,5 cm; nr inw. MPK/CS/34
filiżanka do czekolady z pokrywką i spodkiem, Saksonia, Miśnia, około 1780; porcelana, farby podszkliwne, farby nadszkliwne, malowanie, złocenie; wys. 11 cm, szer. 9,8 cm, filiżanka śr. 7,6 cm, spodek śr. 13,2 cm; nr inw. MPK/CS/2023–2024

Podpisy do fotografii:

Fragment portretu Anieli z Potockich Zamoyskiej; Polska, 1872 (?); płótno, olej; 81 cm x 65 cm; nr inw. MPK/CS/118
Portret Anny z Mycielskich Zamoyskiej; Polska, koniec XIX wieku; płótno, olej, 138 cm x 98,5 cm; nr inw. MPK/MR/253
Portret Róży z Potockich Zamoyskiej; Roman B., Francja, Pau, lata 60. XIX wieku; fotografia zabytkowa; 9 cm x 5,7 cm, nr inw. MPK/F/1203
Naczynia do picia czekolady: dzbanuszek i dwie filiżanki ze spodkami. Witryna w Salonie Białym.

Bibliografia

https://www.wilanow-palac.pl/czy_czekolada_lamie_post.html

https://www.sekretyczekolady.pl/historia-czekolady/goraca-czekolada-i-jej-niezwykla-historia/

https://culture.pl/pl/artykul/czy-czekolada-jest-postna

Portret Anny z Mycielskich Zamoyskiej; Polska, koniec XIX wieku; płótno, olej, 138 cm x 98,5 cm; nr inw. MPK/MR/253 / Portrait of Anna Zamoyska née Mycielska; Poland, end of the 19th century; canvas, oil, 138 cm x 98.5 cm; inv. no. MPK/MR/253

Fotografia przedstawia portret młodej kobiety w ujęciu do kolan. Kobieta stoi zwrócona w prawo, twarz ukazana na wprost. Twarz szczupła, pociągła, z wysokim czołem i spiczastym podbródkiem, karnacja blada, nos wydatny, oczy duże, niebieskie, usta dość duże. Włosy ciemne, rozdzielone pośrodku, zasłaniające uszy, upięte z tyłu. Ubrana w kremową suknię z obcisłym stanikiem, z krótkimi bufiastymi rękawami i dużym dekoltem odsłaniającym ramiona. Dekolt i dół sukni przybrane koronką. Na szyi sznur pereł, perłowa zawieszka przy gorsie. Ręce skrzyżowane na wysokości talii, w dłoni różowa róża. Przez ręce przerzucony szal z kremowej gipiury, opadający ukośnie w dół. Tło gładkie, ciemne, po prawej nieco jaśniejsze.

Portret Róży z Potockich Zamoyskiej; Roman B., Francja, Pau, lata 60. XIX wieku; fotografia zabytkowa; 9 cm x 5,7 cm, nr inw. MPK/F/1203 / Portrait of Róża Zamoyska née Potocki; Roman B., France, Pau, 1860s; antique photography; 9 cm x 5.7 cm, inv. MPK/F/1203

Fotografia archiwalna w kolorze sepii przedstawia kobietę w średnim wieku, ukazaną w całej postaci. Ujęta w lewym profilu. Ubrana w czarną suknię i czarną narzutkę. Kobieta ma wysokie czoło, prosty nos i pełne policzki. Uczesana w gładki kok. Stoi przy postumencie. Przegląda dużą książkę. W lewym górnym rogu fragment draperii, na podłodze wzorzysty dywan. Tło neutralne.

Naczynia do picia czekolady: dzbanuszek i dwie filiżanki ze spodkami. Witryna w Salonie Białym / Chocolate drinking utensils: a jug and two cups and saucers. Showcase in the White Salon

Fotografia przedstawia wnętrze witryny z porcelanowymi naczyniami. Z tyłu trzy talerze różnego rozmiaru i z różną dekoracją. Z przodu, od lewej. Naczynie o pękatym kształcie na trzech nóżkach, z dzióbkiem i uchwytem. W kolorze białym ze sceną figuralną i dekoracja roślinną. Dominuje kolor fioletowy. Obok zestaw filiżanka z przykrywką i spodkiem, spodek na podstawce. Filiżanka na niskiej podstawie, owoidalna, w połowie wysokości lekko wybrzuszona; z uszkiem; z przykrywką. Podstawa filiżanki złocona, korpus ciemnogranatowy, z wyodrębnionym owalnym polem, w nim scena: pejzaż z budynkami i myśliwym. Przykrywka lekko wyniesiona, malowana ciemnogranatowo. Podobna dekoracja na spodku. Obok kolejny zestaw, filiżanka i spodek na podstawce. Filiżanka owoidalna, lekko wybrzuszona, z uchem załamanym pod kątem prostym. Przykrywka wysklepiona, z uchwytem w formie wieńca laurowego. Na korpusie filiżanki, w polu, na błękitnym tle biała papuga z koszykiem w dziobie, siedząca na gałęzi. Na przykrywce miniatura z żółtym ptaszkiem. Wokół brzegu złota plecionka z zachodzących na siebie kółek. Podobny motyw na spodku.