„Święty bój”. Powstanie styczniowe w zbiorach Muzeum Zamoyskich w Kozłówce.

„Za ojców, braci kości bielejące

W Sybiru śniegach, wśród Kaukazu skał,

Sióstr, żon i matek naszych łzy gorące,

Co wróg im hańbę w żywe oczy plwał.

Za plemion całych zmarnowane lata,

Co im w zepsuciu truto myśl i cześć,

Za niecne jarzmo, cośmy wobec świata

Jęcząc i drzemiąc, mogli dotąd znieść.

Na bój, Polacy, na święty bój!”

Tak w „Marszu powstańców” z 1863 roku nawoływał do walki uczestnik insurekcji styczniowej - Włodzimierz Wolski. Swoje poczucie obowiązku wobec ojczyzny realizował nie tylko jako aktywnie walczący patriota, ale również powieściopisarz, poeta, tłumacz i librecista (najsłynniejsze libretto – do „Halki” Stanisława Moniuszki). Aktywnie za broń przeciw Rosji, po ogłoszeniu Manifestu Tymczasowego Rządu Narodowego 22 stycznia 1863 roku, chwycić miał każdy mieszkaniec obszaru dawnej Rzeczpospolitej, jeszcze tej przedrozbiorowej. Różne środki, również artystyczne, sprzyjały pobudzeniu ducha narodu do działań. Już od połowy 1860 roku manifestacje różnych grup społecznych doprowadziły do wprowadzenia w Królestwie Polskim stanu wojennego. Napięta sytuacja przyczyniła się do wzmożenia działań konspiracyjnych, a liczne aresztowania doprowadziły do wybuchu powstania styczniowego. Było najdłużej trwającym niepodległościowym zrywem polskim. Uzyskało moralne wsparcie i faktyczną pomoc wielu narodów europejskich. Choć zakończyło się niepowodzeniem, stanowiło podwaliny emancypacji chłopów, miało wpływ na postęp gospodarczy oraz pomogło w kształtowaniu świadomości niepodległościowej i narodowej.

Dyktatorów powstania styczniowego było trzech: Ludwik Mierosławski, Marian Langiewicz i Romuald Traugutt. Dwie z wymienionych postaci są zaakcentowane w zbiorach Muzeum Zamoyskich w Kozłówce. Ludwik Mierosławski nie odniósł wielkich sukcesów, choć był teoretykiem wojskowości - wedle opinii znawców wręcz doskonałym. Nie tylko kształcił się w tym kierunku, ale uczynił z działań wojennych temat swych literackich dokonań, naukowych analiz i innowacyjnych wynalazków. Pochodził z rodziny o wojskowych tradycjach, a doświadczenie zdobywał poprzez czynny udział w powstaniach: listopadowym i wielkopolskich. Jego ówczesne sukcesy uczyniły go postacią znaną i podziwianą. Był wykładowcą oraz dyrektorem Polskiej Szkoły Wojskowej, która działała w Genui. Skonfliktowany z kadrą zrezygnował z funkcji po dwóch latach. Ale zapewne jego wiedza w temacie wojskowości zagwarantowała mu pozycję dyktatora powstania styczniowego. Niespiesznie rozpoczął jednak faktyczne uczestnictwo w insurekcji. Szybko też opuścił walczących i, nie rezygnując z godności dyktatorskiej, z bezpiecznej pozycji w Paryżu krytykował poczynania oraz organizację narodowego zrywu. Niepowodzenia na polu działań militarnych uczyniły go najsłabszym z dowodzących powstaniem. W zbiorach Muzeum Zamoyskich w Kozłówce nie rozpoznano żadnego portretu tej postaci.

Po niefortunnych decyzjach Mierosławskiego, zaistniała potrzeba powołania nowego dyktatora –został nim Marian Langiewicz. Z poprzednikiem łączyła go zawodowa kariera w Polskiej Szkole Wojskowej, gdzie pełnił funkcję wykładowcy. W pozostałych kwestiach, wizjach działań i przekonaniach panowie byli jednak bardzo poróżnieni.

Marian Langiewicz był nieustępliwym i niezwykle odważnym działaczem niepodległościowym. Sumiennie i wzorowo wypełniał obowiązki ucznia, a potem studenta. Studiował filologię na Uniwersytecie we Wrocławiu, a następnie kontynuował swoją naukową podróż, studiując filologię słowiańską w Pradze i matematykę oraz fizykę w Berlinie. Po ukończeniu studiów wstąpił do armii pruskiej, osiągając stopień porucznika. Następnie, w 1859 roku, Langiewicz wyruszył do Francji, a potem do Włoch. Wraz z Giuseppe Garibaldim wziął udział w kampanii przeciwko Królestwu Obojga Sycylii w maju 1860 roku, zwanej „wyprawą tysiąca nieśmiertelnych".

W kolejnych latach Langiewicz wykładał w Polskiej Szkole Wojskowej w Genui, działając na rzecz niepodległościowej sprawy polskiej. W 1862 roku, na polecenie Komisji Zagranicznej Komitetu Centralnego Narodowego, sprowadzał broń do Królestwa Polskiego. W styczniu 1863 roku powrócił do Polski, otrzymał awans na pułkownika i objął funkcję naczelnika sił powstańczych województwa sandomierskiego. Mianowany generałem, w marcu 1863 roku ogłosił się dyktatorem powstania, reprezentując obóz „białych”.

W ciągu kilku miesięcy dowodzenia siłami powstańczymi Langiewicz stoczył bitwy m.in. pod Słupią i Małogoszczem, osiągając sukcesy, pomimo przewagi liczebnej przeciwnika. Po kluczowej bitwie pod Grochowiskami w dniu 18 marca 1863 roku, rozdzielił swój korpus i udał się do Galicji, gdzie został aresztowany przez Austriaków.

Jako surowy dowódca kładł nacisk na dyscyplinę. Przede wszystkim jednak, Langiewicz był gorącym i ofiarnym patriotą, darzonym szacunkiem i uznaniem. Jemu poświęcono też jedną z pieśni żołnierskich z okresu powstania styczniowego. W niepodległościowych śpiewnikach znajdziemy jej liczne wersje o różnych tytułach: „Jak to na wojence ładnie”, „Śpij kolego” albo „Marsz Langiewicza”. Fragment tej pieśni do dzisiaj stanowi wojskowy hejnał pogrzebowy.

Wśród patriotów i admiratorów talentu wojskowego Langiewicza krążyły liczne wersje jego wizerunku, umieszczane „ku pamięci” w albumach. W zbiorach fotografii Konstantego Zamoyskiego możemy także odnaleźć podobiznę Mariana Langiewicza. Jej pierwowzorem był portret atelierowy z 1863 roku, wielokrotnie reprodukowany, m. in. przez Walerego Rzewuskiego.

W zbiorach sztuki współczesnej odnajdziemy scenę bitwy pod Pieskową Skałą, która rozegrała się 4 marca 1863 roku z udziałem powstańców Mariana Langiewicza. Autorem grafiki jest Marian Puchalski, a stworzona została w 1953 roku z okazji 90. rocznicy powstania styczniowego. W ramach obchodów, w miejscu potyczki, urządzono nową pamiątkową mogiłę powstańców propagowaną jako pomnik „przyjaźni polsko – radzieckiej”. Zamieszczona wówczas tablica szerzyła propagandową informację: „Tu spoczywa sześćdziesięciu pięciu nieznanych powstańców polskich z 1863 r., a wśród nich Rosjanin kapitan Andrzej Afanasjewicz Potiebnia, który krwią swoją uświęcił przymierze między Polakami i Rosjanami. Wieczna chwała bojowników za waszą i naszą wolność”. Po wielu latach tablicę zmieniono, zamieszczając prawdziwą informację: „Tu spoczywa sześćdziesięciu pięciu nieznanych powstańców polskich z 1863 roku. Wśród nich akademik Stefan Zaleski i Ukrainiec Andrij Potebnia, były oficer wojsk rosyjskich, współpracownik Aleksandra Hercena. W hołdzie bojownikom za waszą i naszą wolność”.

Ostatnim z wymienionych dyktatorów powstania styczniowego był ten najważniejszy, który zapisał się na kartach historii jako bohaterski męczennik powstania, Romuald Traugutt.

Romuald Traugutt urodził się 16 stycznia 1826 roku w Szostakowie (obecnie teren Białorusi). Początki jego edukacji miały miejsce w Gimnazjum w Świsłoczy, gdzie osiągnął znakomite wyniki, jednak brak możliwości studiowania w Instytucie Inżynierów Dróg Komunikacyjnych w Petersburgu skierował go ku karierze wojskowej.

W 1845 roku rozpoczął naukę w szkole oficerskiej w Żelechowie, a już w 1849 roku, w trakcie Wiosny Ludów, jako oficer armii rosyjskiej wspierał Austrię w tłumieniu powstania węgierskiego. Walczył przeciwko powstańcom, zdobywając za swoje zaangażowanie Order św. Anny, a także mieszkanie i gratyfikację finansową.

W trakcie wojny rosyjsko-tureckiej, w latach 1853-1856, Traugutt służył na Krymie, a następnie podjął pracę w wyższej szkole wojskowej w Petersburgu. Tragiczna śmierć żony i dzieci w latach 1859-1860 doprowadziła go do załamania nerwowego. W 1862 roku zdecydował się opuścić wojsko. Miał wówczas stopień podpułkownika.

Traugutt dołączył do powstania w kwietniu 1863 roku. Stanął na czele oddziału kobryńskiego i aktywnie uczestniczył w walkach. W sierpniu tego samego roku przyjął funkcję dyktatora powstania, ukrywając się pod pseudonimem Michał Czarnecki.

Jako dyktator podjął zdecydowane kroki w kierunku reorganizacji struktur administracyjnych i wojskowych podziemnego państwa, dążąc do przekształcenia luźnych oddziałów partyzanckich w regularne wojsko. Wprowadził jednolitą organizację wojska, tworząc 5 korpusów oraz zainicjował proces uwłaszczenia chłopów. Jego starania zmierzały także do mobilizacji społeczeństwa i poszukiwania wsparcia zagranicznego dla sprawy polskiej.

Aresztowano go w nocy z 10 na 11 kwietnia 1864 roku, a następnie skazano na śmierć przez powieszenie. Wyrok wykonano 5 sierpnia 1864 roku na stokach Cytadeli Warszawskiej.

Niezłomność, głęboka religijność i poświęcenie Romualda Traugutta stały się fundamentem jego kultu.

W czasach PRL-u gloria postaci Romualda Traugutta, w narracji ówczesnych decydentów, została pozbawiona męczeńskiego aspektu. Podkreślano wątek bohatera rewolucjonisty, walczącego o zmiany społeczne i umacnianie głosu ludu.

Jedynym wizerunkiem Romualda Traugutta w zbiorach Muzeum Zamoyskich w Kozłówce jest portret umieszczony na banknocie o nominale 20 złotych z 1982 roku. Autorem projektu był Andrzej Heidrich – artysta, który projektował serie polskich banknotów i obowiązującą wersję godła narodowego: Orła Białego w koronie.

Zarówno Ludwik Mierosławski, jak i jego następca, Marian Langiewicz swoje ostanie lata życia spędzili na obczyźnie i w zapomnieniu. Z trzech dyktatorów jedynie Romuald Traugutt stał się ikoną bohaterskiego czynu powstańczego, objętą szczególną estymą.

W dowód uznania zasług dla narodu polskiego został przez Sejm RP ogłoszony patronem roku 2024.

Podpisy

1. Manifest Tymczasowego Rządu Narodowego z 22 stycznia 1863 roku, źródło: Wikipedia
2. Eugène Louis Charpentier, L. Mieroslawski,1845-1855, grafika i rysunek, zbiory Biblioteki Narodowej, źródło: POLONA
3. Portret Mariana Langiewicza, fotografia zabytkowa, nr. inw. MPK/F/1429, zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce
4. Nepomucen Jan Seyfried, reprod. fot. Wacław Rzewuski, Portret atelierowy Mariana Langiewicza, Poznań, ok. 1863 r., fotografia, nr inw. MHF 1862/II/1-46, zbiory Muzeum Fotografii w Krakowie
5. Marian Puchalski, Bitwa pod Pieskową Skałą, Warszawa, 1953 r. grafika, nr inw. MPK/SW/372, zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce
6. Państwowe Wytwórnia Papierów Wartościowych, Andrzej Heidrich (autor projektu), Jacek Kanior (ryt płyty), Banknot o nominale 20 złotych z wizerunkiem Romualda Traugutta, Warszawa, 1982r, druk,  nr inw. MPK/SW/2231, zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce