Autor: Magdalena Pilsak

Podwójny ogień. O lampach kominkowych, kolumnowych i ze zbiornikami typu toupie

18 lipca 2022

Fragment fotografii ukazującej Konstantego Zamoyskiego w Salonie Czerwonym pałacu w Kozłówce, lata 90. XIX wieku, fotografia zabytkowa, nr inw. MPK/F/210

Zabytkowa czarno-biała fotografia ukazująca fragment wnętrza pomieszczenia. Przy kominku stoi postawny, elegancko ubrany mężczyzna - Konstanty Zamoyski. W wysuniętej dłoni trzyma cygaro. Włosy ułożone ma na prawą stronę, uformowane wąsy. Za nim, sięgający wysokością jego ramion marmurowy kominek, na którym ustawiony jest centralnie udekorowany złoceniami i figurą Chronosa zegar. Po obu stronach zegara ustawione są lampy naftowe o porcelanowych podstawach i kulistych kloszach, obok nich wysokie kandelabry. Za dekoracją, nad kominkiem wysokie lustro.

Choć piece kaflowe, niezwykle dekoracyjne dzięki finezyjnie zdobionym kolorowym kaflom, gwarantowały ciepło, nie były w stanie zapewnić tego dodatkowego wrażenia, jakie dawał płonący w kominku ogień. Był on nie tylko źródłem ciepła, jego blask tworzył również przytulny klimat i oświetlał przestrzeń dookoła.

W kozłowieckich pałacowych salonach, sypialniach i gabinetach każdy z kominków, dla większej elegancji, ozdobiony jest garniturem kominkowym. Zdobione podłogowe wilki kominkowe służyły podtrzymywaniu polan. Zawieszone nad kominkiem jednotaflowe wysokie lustro, odbijając obraz wnętrza, potęgowało jego przestrzeń i wystrój. Na kominku ustawiano kunsztownie wykonany zegar, a po jego obu stronach ozdobne wazy, kandelabry bądź lampy.

Przykładem takiej dekoracji jest archiwalne zdjęcie kominka w Salonie Czerwonym pałacu w Kozłówce, przy którym stoi pierwszy ordynat kozłowiecki Konstanty Zamoyski. Z całego bogatego garnituru kominkowego, niestety, nie zachowały się lampy o ceramicznych, orientalnie zdobionych podstawach i kulistych kloszach.

W XIX wieku bardzo modne stały się lampy ze zbiornikami na naftę w formie spłaszczonej lub silnie wgniecionej kuli. Ze względu na kształt, przypominający bączka – zabawkę dla dzieci, ten rodzaj lamp nazywa się z języka francuskiego toupie (franc. bączek). Do ich wykonania używano barwnego lub bezbarwnego grubego szkła, niekiedy kryształowego i dwuwarstwowego. Dekorowane były fasetowaniem albo szlifem brylantowym.

W Sypialni Hrabiego Konstantego na kominku ustawione są dwie lampy naftowe, pochodzące z oryginalnego wyposażenia pałacu. Obie, z analogiczną dekoracją, powstały w Austrii w 4. ćwierci XIX wieku. Podstawą ich konstrukcji jest kwadratowy cokół, na którym umieszczony został mosiężny trzon w typie kolumienki korynckiej. Cokół udekorowany jest stylizowanymi motywami roślinnymi. Na kolumnie zamocowany został pojemnik na naftę z bezbarwnego, rżniętego szkła. Ma on kształt czary z zamontowanym w środku ażurowym cylindrem, który skrywa podwójny szczelinowy palnik. Dwa pokrętła umożliwiają niezależną regulację każdego z knotów. Na pokrętłach umieszczony jest znak firmowy producenta DITMAR DUPLEX AUSTRIA. Z boku cylindra znajduje się pokrętło z dźwignią służącą do podnoszenia szklanego klosza, złożonego z dwóch czasz połączonych metalową, zdobioną obręczą. Całość przyjmuje kształt zamkniętego tulipana. Górna czasza wykonana jest z matowego szkła z ornamentem drobnych gwiazdek.

W Jadalni na kominku ustawione zostały dwie lampy zakupione w 2012 roku. Ich podstawy oparte są na trzech nogach z maskami uskrzydlonych lwów. Bogato zdobione kamionkowe korpusy powstały w japońskiej prowincji Satsuma. W kolorystyce dominuje złoto, biel, beż i róż. Na obu lampach znajdują się wyodrębnione pola (kwatery) z analogicznymi scenami. Na tle górskiego pejzażu z zaakcentowaną górą Fudżi, jednym z najbardziej charakterystycznych motywów sztuki japońskiej, ukazany został mężczyzna w aureoli. Z chmur wyłania się postać kobieca. Kwatery po drugiej stronie lamp ozdobione są gałązkami wiśni i chryzantemami. Wśród kwiatów odpoczywa ptak. Powierzchnie korpusów poza kwaterami posiadają wielobarwną dekorację o fakturze drobnych ziaren oraz półplastyczne, przeplecione złote sznury i uchwyty z głowami lwów. Zbiornik na naftę wykonano z bezbarwnego szkła i ozdobiono szlifem ukośnym. Pierścieniowy palnik typu Matador wykonany został przez berlińską firmę Ehrich & Graetz, a znak firmowy wytwórni umieszczono na pokrętle palnika. Lampa ma oryginalny kominek, a jego górna część podpowiada nie tylko rodzaj palnika, ale i szerokość knota: 10 linii, czyli 25,4 mm. Klosz w kształcie kwiatowym wykonany jest z matowego szkła i dekorowany motywami muszli i palmet.

Kolejna lampa o zbiorniku toupie to dar dla Muzeum Zamoyskich w Kozłówce z 2021 roku. Pochodzi z początku XX wieku i być może kiedyś występowała w parze. Jej trzon w kształcie kolumny wykonany jest z zielonego nefrytu z ciemnobrązowymi przebarwieniami, a głowica, w typie korynckim, ze złoconego mosiądzu. Zbiornik ze szkła bezbarwnego, rżniętego, skrywa materiałowy, szeroki knot. Palnik lampy, pierścieniowy typu Matador, ma umieszczony na pokrętle napis Odin. Powstał w berlińskiej wytwórni Carla Holy. Na kominku umieszczony został napis Huta Szkła „Hortensja” w Piotrkowie Trybunalskim.

Ta właśnie lampa w tekście o budowie lampy posłużyła za model wzorcowy, zob. https://www.muzeumzamoyskich.pl/budowa_lampy

Bibliografia:

Gierlach Krzysztof, Lampy naftowe Muzeum Podkarpackiego w Krośnie, Ruthenus, Krosno 2019
Jabłońska Teresa, Ocalić od zapomnienia. Lampy naftowe, Muza SA, Warszawa 2012
https://www.portel.pl/kultura/baczki-fygi-cugi-historia-jednego-przedmiotu-cz-148/108216

Podpisy do fotografii:
1. Fragment fotografii ukazującej Konstantego Zamoyskiego w Salonie Czerwonym pałacu w Kozłówce, lata 90. XIX wieku, fotografia zabytkowa, nr inw. MPK/F/210
2. Fragment fotografii ukazującej Konstantego Zamoyskiego w Salonie Czerwonym pałacu w Kozłówce lata 90. XIX wieku, fotografia zabytkowa, nr inw. MPK/F/210
3. Augustin De Saint-Aubin (1736 – 1807), „La Toupie”, XIX wiek, rycina stanowiąca ofertę galerii Antiquités Sordes ; źródło: https://www.proantic.com/en/display.php?id=633473
4 Bączek, zabawka, źródło: https://pl.wiktionary.org/wiki/toupie#/media/Plik:Spinning_top_-_prague.jpg
5. Wnętrze Sypialni północnej pałacu kozłowieckiego, stan obecny
6. Fragment dekoracji kominka w Sypialni północnej pałacu kozłowieckiego, z parą lamp firmy Ditmar
7. Lampa naftowa stojąca, kolumnowa, Ditmar, Austria, 4 ćwierć XIX wieku; nr inw. MPK/ZM/88
8. Cylinder kryjący palnik lampy z pokrętłami i dźwignią mechanizmu
9. Pokrętła ze znakiem firmowym austriackiego producenta Ditmar
10. Dwudzielny klosz lampy naftowej
11. Kolumienkowa podstawa lampy
12.Dekoracja kominka w Jadalni pałacu kozłowieckiego, stan obecny
13. Lampa naftowa stołowa, Japonia, Niemcy, Satsuma, Berlin, przełom XIX/XX wieku; nr inw. MPK/CS/2051
14. Boczna strona korpusu lampy, ziarnista faktura
15. Dekoracja korpusu lampy, scena z japońskiej legendy o miłości Orihime i Hikoboshi; nr inw. MPK/CS/2050
16. Dekoracja korpusu lampy, kwiaty wiśni, piwonie, sójka; nr inw. MPK/CS/2050
17. Dekoracja korpusu lampy, scena z japońskiej legendy o miłości Orihime i Hikoboshi nr inw. MPK/CS/2051
18. Dekoracja korpusu lampy: kwiaty wiśni, piwonie, sójka; nr inw. MPK/CS/2051
19. Palnik lampy z pokrętłem udekorowanym znakiem producenta Ehrich & Graetz
20. Lampa naftowa kolumnowa na biurku w Gabinecie południowym pałacu kozłowieckiego
21. Lampa naftowa kolumnowa, Polska, początek XX wieku; nr inw. MPK/ZM/1436
22 Fragment palnika ODIN z pokrętłem.
23.Pokrętło z nazwą ODIN
24. Fragment nefrytowej kolumny podstawy lampy
25. Fragment podstawy, jedna z nóżek
26. Zbiornik, klosz i kominek.

Fragment fotografii ukazującej Konstantego Zamoyskiego w Salonie Czerwonym pałacu w Kozłówce, lata 90. XIX wieku, fotografia zabytkowa, nr inw. MPK/F/210

Fragment fotografii ukazującej Konstantego Zamoyskiego w Salonie Czerwonym pałacu w Kozłówce lata 90. XIX wieku, fotografia zabytkowa, nr inw. MPK/F/210

Zabytkowa czarno-biała fotografia ukazująca fragment wnętrza pomieszczenia. Przy kominku stoi postawny, elegancko ubrany mężczyzna-Konstanty Zamoyski. W wysuniętej dłoni trzyma cygaro. Włosy ułożone na prawą stronę, uformowane wąsy. Za nim, sięgający wysokością jego ramion marmurowy kominek, na którym ustawiony jest centralnie udekorowany złoceniami i figurą Chronosa zegar. Po obu stronach zegara ustawione są lampy naftowe o porcelanowych podstawach i kulistych kloszach, obok nich wysokie kandelabry. Za dekoracją, nad kominkiem wysokie lustro.

Augustin De Saint-Aubin (1736 – 1807), „La Toupie”, XIX wiek, rycina stanowiąca ofertę galerii Antiquités Sordes ; źródło: https://www.proantic.com/en/display.php?id=633473

Grafika ukazująca osiemnastowieczną scenę. Trzej chłopcy podczas zabawy bączkiem. Ubrani w jasne koszule, surduty i krótkie spodenki wiązane pod kolanem. Kolorystyka w czerni i beżu, spodenki chłopców akwarelowo podmalowane są na niebiesko i czerwono. Na dole grafiki napis La Toupie.

Bączek, zabawka, źródło: https://pl.wiktionary.org/wiki/toupie#/media/Plik:Spinning_top_-_prague.jpg

Fotografia ukazuje ceramiczną zabawkę – bąka wprawianą w ruch obrotowy dookoła swojej osi. Dolna część ma kształt spłaszczonej cebuli zakończonej szpicem, malowanej w pasy w kolorze niebieskim, zielonym i czerwonym, kolejny element podłużny w kolorze drewna, zwieńczenie stanowi kulka w czerwono białe pasy.

Wnętrze Sypialni północnej pałacu kozłowieckiego, stan obecny

Widok wnętrza pomieszczenia o pomarańczowych ścianach. Od lewej strony piec kaflowy wysoki, z zielonych kafli z medalionowym wzorem. Następnie ciemny kominek, nad nim lustro ze złoconą ramą. Przed kominkiem stoi fotel, na kominku zegar i symetrycznie ustawione dwie wazki i dwie lampy naftowe. Za kominkiem wysokie, podwójne drzwi, nad nimi portret następnie szafka z rzeźbą i mniejsze drzwi zakończone półkoliście. Nad nimi portrety. Podłogę stanowi dwukolorowy parkiet , w części przykryty czerwonym dywanem.

Fragment dekoracji kominka w Sypialni północnej pałacu kozłowieckiego, z parą lamp firmy Ditmar

Na marmurowym kominku ustawiony jest ciemny marmurowy zegar ze złoconymi ornamentami i białą tarczą zegarową. Przy tarczy pełnoplastyczna postać w antycznej stylizacji, trzymająca w dłoniach cienką tabliczkę. Po obu stronach zegara kryształowe wazki w mosiężnej oprawie i dwie lampy naftowe kolumnowe. Ich podstawę stanowi złota kolumna, na niej kryształowy zbiornik następnie metalowy cylinder i szklany, dwudzielny klosz, zwieńczony metalową galeryjką. Za dekoracją, nad kominkiem duża tafla lustra kryształowego w złoconej ramie

Lampa naftowa stojąca, kolumnowa, Ditmar, Austria, 4 ćwierć XIX wieku; nr inw. MPK/ZM/88

Lampa naftowa o podstawie w postaci żłobionej kolumienki na kwadratowej niskiej podstawie. Na niej zbiornik na naftę w kształcie spłaszczonej czary ze rżniętego szkła. Na pojemniku zamocowany mosiężny ażurowy cylinder kryjący palnik. Z boku cylindra pokrętło mechanizmu podnoszącego klosz i dwie gałki do regulacji długości knotów. Na gałkach żółte napisy DITMAR DUPLEX AUSTRIA na granatowym tle. Klosz kulisty, składa się z dwóch czaszy szklanych, górna ze szkła matowego z rżniętymi gwiazdkami; obie modelowane na podobieństwo kwiatu tulipana.

Cylinder kryjący palnik lampy z pokrętłami i dźwignią mechanizmu

Fotografia ukazująca fragment lampy naftowej. Kryształowy zdobiony zbiornik na naftę, powyżej ażurowa obręcz, z której wychodzi długi pręt zakończony poprzecznym, stanowiącym pokręcany mechanizm dźwigni i dwa pokrętła, na których na granatowym tle umieszczone są napisy z nazwą producenta.

Pokrętła ze znakiem firmowym austriackiego producenta Ditmar

Na gałkach, w granatowym polu, przetarte miejscami żółte litery ułożone półkoliście w napisy: DITMAR DUPLEX, w osi pola pokrętła napis: AUSTRIA.

Dwudzielny klosz lampy naftowej

Klosz kulisty, składający się z dwóch czasz szklanych, połączonych metalowym pierścieniem. Górna czasza ze szkła matowego z rżniętymi gwiazdkami; obie modelowane na podobieństwo kwiatu tulipana.

Kolumienkowa podstawa lampy

Podstawę stanowi niska żłobkowana kolumienka o głowicy korynckiej, stojąca na kwadratowym niskim cokole.

Dekoracja kominka w Jadalni pałacu kozłowieckiego, stan obecny

Fragment pomieszczenia z dekoracją kominkową Jadalni pałacu kozłowieckiego. Na marmurowym kominku w ciemnym bordowym odcieniu, dekorowanym złoconymi ornamentami zegar z postacią Chronosa. Po obu stronach zegara trójramienne kandelabry złocone z postaciami putt i lampy naftowe o podłużnych korpusach ceramicznych, bogato zdobionych w odcieniach złota, beżu i różu, szklanych zbiornikach na naftę i kloszu gruszkowatym w kształcie, zwieńczonym kryzą. W tle zielona ściana i ciemna, masywna rama lustra. Za nią fragment pieca o brązowych kaflach z kwiatowym wzorem. W lustrze odbicie portretów w złoconych ramach.

Lampa naftowa stołowa, Japonia, Niemcy, Satsuma, Berlin, przełom XIX/XX wieku; nr inw. MPK/CS/2051

Lampa o mosiężnej podstawie, na trzech nogach zwieńczonych maskami uskrzydlonych lwów. Kamionkowy korpus jest walcowaty i smukły, z bardzo bogatą dekoracją w kolorystyce z przewagą złota, bieli i różu. Po bokach korpusu ziarnista faktura. Klosz z matowego szkła zwieńczony kryzą. Po bokach plastyczne uchwyty z głowami lwów. Pojemnik na naftę szklany, półkulisty, szlifowany w ukośną kratę. Palnik pierścieniowy.

Boczna strona korpusu lampy, ziarnista faktura

Zbliżenie ukazuje zdobienie stanowiące wielokolorową drobnoziarnistą masę, na niej złocone ornamenty.

Dekoracja korpusu lampy, scena z japońskiej legendy o miłości Orihime i Hikoboshi; nr inw. MPK/CS/2050

ceramicznym korpusie lampy naftowej bogato dekorowana złoceniami przestrzeń. W polu scena ukazująca klęczącego mężczyznę trzymającego złoty przedmiot w dłoni, nad nim z chmur wyłania się pochylona w jego kierunku w popiersiu postać kobieca.

Dekoracja korpusu lampy, kwiaty wiśni, piwonie, sójka; nr inw. MPK/CS/2050

Na ceramicznym korpusie lampy naftowej bogato dekorowana złoceniami przestrzeń, w złotym ornamentem wydzielone pole wpisana dekoracja z kwiatami wiśni, piwonii i sójką.

Dekoracja korpusu lampy, scena z japońskiej legendy o miłości Orihime i Hikoboshi nr inw. MPK/CS/2051

Na ceramicznym korpusie lampy naftowej bogato dekorowana złoceniami przestrzeń. W polu scena ukazująca klęczącego mężczyznę trzymającego złoty przedmiot w dłoni, nad nim z chmur wyłania się pochylona w jego kierunku w popiersiu postać kobieca.

Dekoracja korpusu lampy: kwiaty wiśni, piwonie, sójka; nr inw. MPK/CS/2051

Na ceramicznym korpusie lampy naftowej bogato dekorowana złoceniami przestrzeń, w złotym ornamentem wydzielone pole wpisana dekoracja z kwiatami wiśni i piwonii oraz sójką

Palnik lampy z pokrętłem udekorowanym znakiem producenta Ehrich & Graetz

Na pokrętle palnika wpisany znak w postaci dwóch koników morskich zwróconych do siebie.

Lampa naftowa kolumnowa na biurku w Gabinecie południowym pałacu kozłowieckiego

Na biurku lampa o oszronionym szklanym kloszu i zielonej, wykonanej z nefrytu podstawie, w postaci kolumienki. Zbiornik na naftę wykonany jest ze rżniętego szkła. W tle widoczna tablica z informacją na temat lampy, obok lampy niewielki znaczek przedstawiający na czarnym tle nimb światła i czarną sylwetę lampy naftowej. W tle okno z białą firana i zasłoną w odcieniu różu.

Lampa naftowa kolumnowa, Polska, początek XX wieku; nr inw. MPK/ZM/1436

Lampa naftowa stojąca, kolumnowa. Na marmurowej kwadratowej podstawie osadzony trzon w postaci kolumny z zielonego nefrytu z ciemnobrązowymi przebarwieniami, a głowica, w typie korynckim, ze złoconego mosiądzu. Zbiornik ze szkła bezbarwnego, rżniętego, skrywa materiałowy, szeroki knot. Na nim osadzony jest palnik, wyżej klosz okrągły i szklany kominek.

Fragment palnika ODIN z pokrętłem

Fragment kryształowego zbiornika na naftę, w nim widoczny szeroki, materiałowy knot. Na zbiorniku metalowy palnik, cylindryczny, z pionowym ażurem i wystającą galeryjką. Z palnika wysunięte jest pokrętło z czarnym polem.

Pokrętło z nazwą ODIN

Okrągłe czarne pokrętło, na nim centralnie znak solarny, powyżej półkoliście napis ODIN

Fragment nefrytowej kolumny podstawy lampy

Smukła kolumna zakończona głowicą złoconą wykonana z zielonego nefrytu z ciemnobrązowymi przebarwieniami.

Fragment podstawy, jedna z nóżek

Złocona nóżka w formie antropomorficznej maski.

Zbiornik, klosz i kominek

Kryształowy zbiornik na naftę, okrągły klosz szklany ze zmatowieniem i wytrawionym wzorem oraz fragment szklanego kominka lampy.