Blask lampy umbrą ujęty. Lampy abażurowe w zbiorach Muzeum Zamoyskich w Kozłówce

Początkowo francuskie abat-jour było określeniem elementu architektonicznego – wysoko umieszczonego, niewielkiego okienka, rzucającego skupione światło dzienne na fragment pomieszczenia. Od XVIII wieku termin ten zaczął oznaczać również klosz na lampę. Zapożyczona z języka francuskiego polska wersja „abażur” pojawiła się w 2. połowie XIX wieku i stopniowo zaczęła wypierać funkcjonujące w polszczyźnie, a zaczerpnięte z łaciny, słowo „umbra”, dziś już zupełnie archaiczne.

Znana nam forma abażuru pojawiła się za panowania Ludwika XV, kiedy biurka i stoły były coraz powszechniej używane do pisania. Szczególna dbałość o wystrój wnętrz w tamtym okresie sprawiła, że osłona przed światłem przybrała odpowiednią, elegancką formę. Po zastosowaniu lamp olejnych, a następnie naftowych, które dawały silniejsze światło, umbra stała się elementem dość powszechnym. Do lamp naftowych stosowano abażury znacznych rozmiarów, z tkanin barwnych, czasem dodając przesłony wykonane z kolorowych paciorków i kryształów. Umbry tworzono ze szkła, porcelany, metalu, macicy perłowej, słomki, papieru, drewna, wikliny, a z czasem z tworzyw sztucznych. Przybierały niekiedy bardzo finezyjne formy, jak te z początku XX wieku, których nazwa frou-frou przywodziła na myśl falującą w tańcu suknię. Liczne tiule, falbany i kokardy czyniły taką formę abażuru niezwykle efektowną.

W dekoracji wnętrz rezydencji kozłowieckiej, inspirowanej przecież francuskimi pałacami, znajdziemy wśród lamp również te z abażurami.

Najbardziej imponujące z nich ustawione są w przestrzeni reprezentacyjnej Klatki Schodowej, inspirowanej Wersalem. Para lamp, o analogicznej względem siebie budowie, pochodzi z oryginalnego wyposażenia pałacu w Kozłówce. Obie zostały wykonane w końcu XIX wieku. Niestety nie znamy historii ich zakupu, możemy jedynie domniemywać, gdzie zostały wykonane. Na zabytkowych fotografiach z lat międzywojennych widzimy je ustawione na stołach w Salonie Czerwonym, największym z pomieszczeń kozłowieckiego pałacu. Bliźniacze w dekoracji lampy mają podstawę z metalu patynowanego brązem, udekorowaną liśćmi akantu. Porcelanowy trzon lampy, o kształcie owoidalnej wazy, malowany jest w delikatne gałązki i listki. Stanowią one tło dla kwiatów w kolorach cynobru, fioletu i czerwieni krapowej oraz dużych ugrowo-zielonych liści. Ich żyłkowanie zaznaczono złoceniami. W korpusie znajdował się zbiornik na naftę, a sercem lampy był palnik pierścieniowy typu Kosmos. Znak graficzny wykonawcy maszynki informuje, że była to działająca w Warszawie spółka akcyjna trzech producentów lamp naftowych: Brünner (Wiedeń), Schneider (Lipsk) i Ditmar (Wiedeń). Dzięki archiwalnym zdjęciom udało się w latach 80. XX wieku zrekonstruować ich abażury. Z tych oryginalnych zachowały się tiulowe gazy przetykane metalową nicią, atłasowe, karminowo-złote kokardy, pasmanteria i chwościki. Abażury mają kształt ściętego stożka. Zostały obszyte jedwabiem w kolorze czerwieni krapowej, przypominającym barwę kwiatów z dekoru korpusu. Górna i dolna krawędź ozdobiona jest, oryginalną, złotą pasmanterią. Wyższą część dekorują złote wstęgi podszyte jedwabiem, kokardy i złota nić w kwiatowe motywy, zaś przy niższej są frędzle z chwościkami. Obecnie obie lampy są zelektryfikowane.

Kolejna para lamp abażurowych to francuskie lampy naftowe w stylu empire, zaliczane również do kolumnowych. Wykonane zostały ze złoconego mosiądzu. Ich kwadratową podstawę zdobi ornament ze stylizowanych liści akantu, zaś nóżki mają formę lwich łap. Trzon ma formę kolumny korynckiej. W szczycie osadzony został nagwintowany pierścień, stanowiący zapewne mocowanie dawnego palnika i zbiornika. Pod spodem cokołu, na żeliwnym odlewie przykręconym do trzonu, znajduje się sygnatura: A. ROBERT PARIS 25 RUE DROUOT. Smukłe podstawy lamp udekorowane są obecnie abażurami dobranymi z tych, które stanowią część dawnych zbiorów rodziny Zamoyskich. Abażury o kształcie ściętego stożka, wykonane zostały ze złoconego mosiądzu, w 2. połowie XIX wieku. Obręcze, górna i dolna, ozdobione są motywem rybiej łuski i połączone ze sobą trzema prętami. Przy górnej obręczy, w równych odstępach, umieszczone zostały trzy baranie głowy, z podwieszonymi festonami kwiatowymi. Dolna obręcz udekorowana jest trzema wieńcami laurowymi, przewiązanymi wstążką. Również te abażury wymagały uzupełnienia tkaniny. Nowa, biała, została wpięta i ułożona w drobne fałdy. Abażury oryginalne, z czasów Konstantego Zamoyskiego, znacznie szersze, możemy zobaczyć tylko na archiwalnych fotografiach. Obecnie jedna z lamp znajduje się w Salonie Czerwonym, a druga zdobi przestrzeń Salonu Białego.

Do lamp dekorowanych abażurami zaliczyć można również te, które ustawione są na wysokich szafkach między oknami w Jadalni pałacowej. Dekoracja i forma obu, jak w przypadku poprzednio omawianych, jest bardzo zbliżona, różnią je jednak zastosowane palniki, które pochodzą od dwóch różnych producentów. Obie lampy powstały w 2. połowie XIX wieku. Podstawy lamp stanowi ażurowa stopa. Korpusy odlano z brązu. Forma wazonu, zwężającego się ku dołowi jest puklowana (charakterystyczne regularne wybrzuszenia wzdłuż powierzchni brzuśca), a na powierzchni umieszczona została w nieregularnym ułożeniu półplastyczna dekoracja w postaci ukwieconej gałęzi jabłoni, z siedzącymi na niej oraz ukazanymi w locie ptakami. Tłem są ryte motywy roślinne i wypukłe skały. Szyja korpusu lampy udekorowana jest ornamentem w typie dalekowschodnim, zdobi ją też kryza z fantastycznymi zwierzętami. W korpus wpuszczony jest zbiornik na naftę. Serca obu lamp to palniki pierścieniowe typu Matador. Jeden z nich wykonała spółka Brünner, Schneider i Ditmar, wspominana już kooperatywa słynnych producentów lamp. Drugi palnik wykonany został w wytwórni Carla Holy, która była jedną ze znakomitszych, działających w Berlinie. Nie zachowały się abażury do tych lamp. Można jedynie przypuszczać, że ich kształt mógł być podobny do odnalezionych na pałacowym strychu stelaży ze szczątkową dekoracją pasmanteryjną w postaci falbany. Być może uda się kiedyś przywrócić im dawną funkcję i wygląd.

Archiwalne fotografie pozwalają zobaczyć więcej lamp naftowych z abażurami w Kozłówce. Warto też przyglądać się portretom. W korytarzyku prowadzącym z apartamentu południowego do Kredensu znajduje się współczesny wizerunek ostatniej właścicielki pałacu w Kozłówce, Jadwigi z Brzozowskich Zamoyskiej, z dziećmi. Namalowany został przez Grzegorza Orłowskiego w 1941 roku. Tłem dla pozujących postaci jest Sypialnia Hrabiny. Na gerydonie ustawiona została okazała lampa empirowa, której trzon stanowi pełnoplastyczna postać Nike. Całość maszynki skrywa jasny, materiałowy abażur. Niestety ta lampa się nie zachowała, ale w Gabinecie Południowym stoją kandelabry o takiej właśnie podstawie.

Jest jeszcze jedna zagadkowa konstrukcja, od wielu lat znajdująca się w magazynie. To szkielet abażuru do lampy, której zapewne już nie ma. Być może nigdy nie dowiemy się, jak dokładnie wyglądał ani jakiego rodzaju dekoracja czyniła go wyjątkowym.

Podpisy:

1.  Abat-jour, niewielkie okienko skupiające światło z góry, źródło: https://www.meubliz.com/definition/abat_jour/
2. Plakat reklamowy w formie dodatku do „Courier Français” z dnia 8 kwietnia 1894 roku, źródło: POLONA
3. Sypialnia Hrabiny, Kozłówka, pomiędzy 1905 – 1914 rokiem; fotografia archiwalna; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/F/1872
4. Lampa stołowa, salonowa, Klatka Schodowa pałacu kozłowieckiego; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/CS/308
5. Salon Czerwony, Kozłówka, przełom lat 30. i 40. XX wieku; fotografia archiwalna; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/F/1852
6. Fragment dekoracji malowanej na korpusie lampy naftowej, Klatka Schodowa pałacu kozłowieckiego; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/CS/308
7. Fragment abażuru lampy naftowej dekorowany oryginalną pasmanterią, Klatka Schodowa pałacu kozłowieckiego; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/T/83
8. Podstawa lampy stołowej, kolumnowej, A. Robert, Francja, Paryż, przełom XIX/XX wieku, z dobranym ze zbiorów kozłowieckich abażurem, Salon Czerwony pałacu kozłowieckiego; zbiory Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/ZM/92
9. Salon Biały, Kozłówka, przed 1901 rokiem; fotografia archiwalna; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/F/1875
10. Lampa naftowa, kolumnowa, Salon Biały, Kozłówka, 1929 rok; fragment fotografii archiwalnej; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/F/1932
11. Fragment abażuru z dekoracją empirową, zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/ZM/445
12. Podstawa lampy naftowej z dekoracją w typie dalekowschodnim, 2. połowa XIX wieku; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/ZM/343
13. Fragment dekoracji korpusu lampy naftowej w typie dalekowschodnim, 2. połowa XIX wieku; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/ZM/344
14.  Pokrętło palnika lampy naftowej ze znakiem graficznym berlińskiego producenta Carla Holy; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/ZM/344
15. Grzegorz Orłowski, „Portret Jadwigi z Brzozowskich Aleksandrowej Zamoyskiej z dziećmi”,. Kozłówka, 1941; olej, płótno; 200 x 150 cm; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, MPK/MR/246
16. Lampa naftowa kolumnowa z postacią Nike, fragment portretu ostatniej właścicielki Jadwigi z Brzozowskich Zamoyskiej z dziećmi, namalowanego przez G. Orłowskiego, Kozłówka, 1941, olej, płótno; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, MPK/MR/246
17. Szkielet abażuru z fragmentami zachowanej pasmanterii; z dawnego wyposażenia pałacu kozłowieckiego.
18. Kandelabr pięcioramienny, złocony; Francja (?), początek XIX wieku; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/ ZM/345
19. Kandelabr pięcioramienny, złocony; Francja (?), początek XIX wieku, Gabinet Adama; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/ ZM/345
20. Szkielet abażuru z dawnego wyposażenia pałacu kozłowieckiego.

Bibliografia:

Gierlach Krzysztof, Lampy naftowe Muzeum Podkarpackiego w Krośnie, Ruthenus, Krosno 2019

Hołubiec Jerzy, Historia lamp naftowych, w: Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 16/4, 1971

Jabłońska Teresa, Ocalić od zapomnienia. Lampy naftowe, Muza SA, Warszawa 2012

https://encenc.pl/abazur/

https://www.nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ciekawostki-jezykowe/ABAZUR,cltt,A

https://wsjp.pl/haslo/do_druku/47546/abazur