O edukacji domowej wychowanków Jana Zamoyskiego

Dla dodania otuchy wszystkim rozpoczynającym rok szkolny przybliżamy historię domowej edukacji, jaką zorganizował Jan Zamoyski swemu synowi, Konstantemu, późniejszemu pierwszemu ordynatowi kozłowieckiemu, oraz wychowankom, Stefanowi i Konstantemu Potockim.

Wychowanie i edukacja dzieci w minionych wiekach były wiodącym tematem VI sesji naukowej, zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce w dniach 6–8 października 2016 roku. Temu zagadnieniu przyjrzała się też Anna Szczepaniak, wieloletni kustosz i kierownik Działu Zbiorów Dawnych naszego muzeum. Przedstawiamy fragment jej artykułu, dotyczący edukacji domowej dzieci i wychowanków Jana Zamoyskiego, w ich francuskiej posiadłości w Auteuil pod Paryżem:

Pierwsze zachowane plany zajęć przygotowane przez Jana Zamoyskiego dla podopiecznych pochodzą z października oraz grudnia 1850 roku, dotyczą zatem siedmiolatka i dwóch czterolatków. Dzień chłopców rozpoczynał się o siódmej. Wstawali, modlili się, a pół godziny później zasiadali do śniadania. Od 8. do 9. we trójkę zajmowali się pracami ręcznymi, określonymi jako „kartonowanie, robota szewska, liniowanie”. Być może chodziło o przygotowanie zeszytów, a może po prostu o wyrabianie pewnej zręczności palców, w każdym razie wydaje się to pracą trudną dla czterolatków. O godzinie 9. Stefcio Potocki rozpoczynał właściwą naukę od lekcji języka niemieckiego, po której, o godzinie 10., następowało czytanie, pisanie i rachunki. W tym czasie dwaj młodsi chłopcy pisali i rysowali.

O jedenastej podawano drugie śniadanie, na które przeznaczona była cała godzina, a w południe cała trójka udawała się na przemian na spacer lub gimnastykę – tylko w piątek w tym czasie przewidziana była zabawa. Od godziny 13. do 15. po południu Stefcio wracał do nauki, na lekcję francuskiego, po czym chłopcy jedli obiad. Od 16. do 18. odbywały się różne zabawy i zajęcia trzech chłopców – trzy razy w tygodniu Stefcio chodził na gimnastykę, na pozostałe trzy dni przewidziano zabawę lub spacer. Wśród zajęć znalazły się też rachunki i musztra oraz kaligrafia i rysunek – naprzemiennie, trzy razy w tygodniu, a także codzienne czytanie – powieści dziecinnych bądź historii naturalnej.

O godzinie 18. podawano wieczerzę, po której przewidziany był jeszcze czas na zabawę, a o 19.30 dzieci szły spać.

„Rozkład godzin” z grudnia został sporządzony własnoręcznie przez Jana Zamoyskiego, wcześniejszy, z października, wykaligrafowany zapewne przez nauczyciela, zawiera jednak poprawki i uwagi Jana. Niewątpliwie więc to on miał decydującą rolę co do przedmiotów nauczania oraz ich liczby i stosunku czasu nauki do czasu poświęconego zabawie i rekreacji.
Plan zajęć dotyczy przede wszystkim nauki Stefana Potockiego. Młodsi chłopcy spędzali czas na zabawie, rysunkach, choć wspomina się także o pisaniu. Zapewne też słuchali głośnego czytania.

Dzień zajęć chłopców trwał 12,5 godziny. Stefcio spędzał na nauce około 5 godzin, posiłki zajmowały 3 godziny. Na drugie śniadanie i obiad przeznaczono po całej godzinie, zapewne więc przewidziano po tych posiłkach krótki odpoczynek, rodzaj sjesty. Pozostałe 4,5 godziny dzieci spędzały na zabawie, rekreacji i ćwiczeniach fizycznych. Godziny nauki były rozsądnie przeplatane z czasem poświęconym aktywności fizycznej.

Kolejny zachowany dokument, o 10 lat późniejszy, pochodzi z 9 grudnia 1861 roku i nie jest to plan lekcji, ale raport przygotowany dla Jana Zamoyskiego przez guwernera chłopców, pana Kropiwnickiego. Nie pokazuje rozkładu dnia, ale wymienia przedmioty, których uczyli się młodzi Zamoyscy [do chłopców dołączył Jańcio Zamoyski, młodszy brat Konstantego – przyp. MB.] i Potoccy, a także inne kryteria, według których byli oceniani. W raporcie widnieją: nauka religii, wypracowania polskie, języki łaciński, grecki, angielski, niemiecki, rosyjski, matematyka, czytanie wieczorne, muzyka, rysunek, musztra, konna jazda i gimnastyka. Ponadto oceniano podopiecznych według kryteriów: zdrowie, wstawanie rychłe, zachowanie się w ogóle, pilność w „wyrabianiu” zadań i stan paznokci.

Raport jest bardzo bogaty, dotyczy jednego dnia, a wymienia czternaście przedmiotów. Nie wydaje się możliwe, aby udało się je wszystkie przeprowadzić w takim czasie. Nie starczyłoby go. Może więc jest to raport spisany tego dnia za cały tydzień. Jednak wtedy zastanawia brak takich przedmiotów jak historia, geografia czy nauki przyrodnicze. Nie ma także języka francuskiego, choć rodzina już od wielu lat mieszkała we Francji. Przy punktacji „za zdrowie i wczesne wstawanie” dziwi brak stopni dotyczących higieny, ocenia się jedynie stan paznokci. Nie chodzi tu tylko o ich czystość. Konstanty Zamoyski, który otrzymał zaledwie dwójkę w skali od 0 do 6, miał zwyczaj obgryzania paznokci, co musiało martwić jego ojca, być może jako objaw nerwowego charakteru syna. W swoich uwagach dotyczących dzieci pisał: „Pilnować, aby oboje [Kocio i Jadzia] palców do ust nie kładły. Wiązać ręce gomolastyką w tył.

Warto sobie przypomnieć tę historię, kiedy poczujemy zmęczenie nadmiarem obowiązków…

Podpisy do ilustracji:

Raport z wyników nauczania Stefana i Konstantego Potockich oraz Konstantego i Jana Zamoyskich przygotowany przez guwernera Kropiwnickiego dla Jana Zamoyskiego z dnia 9 grudnia 1861 roku; AMZK, sygn. MPK/A/4, k. 21.

1. Konstanty Zamoyski (1846–1923), początek lat 50. XIX wieku; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/F/156.
2. Stefan Potocki (1843–1867) i Konstanty Potocki (1846–1909), Disdéri&Cie, Francja, Paryż, początek lat 60. XIX wieku; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/F/752.
3. Jadwiga (1844–1895), Konstanty (1846–1923) i Jan (1849–1923) Zamoyscy, dzieci Jana Zamoyskiego i Anny z Mycielskich Zamoyskiej, Francja, około 1857 roku; zbiory Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, nr inw. MPK/F/66.