Aleksander Leszek Zamoyski (1898–1961)

Wśród właścicieli kozłowieckiego pałacu wyróżnia się postać Aleksandra Zamoyskiego, który przez rodzinę i bliskich znajomych nazywany był Leszkiem.

Urodził się 19 czerwca 1898 roku w Warszawie, zmarł w Kanadzie, w Montrealu, w 1961 roku. Jego rodzicami byli II ordynat kozłowiecki Adam Zamoyski i Maria z Potockich.

Miał dwoje rodzeństwa – brata Michała (1901–1957) i siostrę Helenę (1902–1965). W latach 1940–1944 był ostatnim właścicielem majątku ziemskiego Kozłówka (Ordynacji Kozłowieckiej), zaś z powołania był zawodowym wojskowym.

3 maja 1925 roku w Częstochowie na Jasnej Górze poślubił Jadwigę Marię Brzozowską (1908–1998), z którą miał czworo dzieci: Adama Marcina (1926–1998), Marię Izabelę – Mikę (ur. 1937), Andrzeja (1938–2014) i Jadwigę – Inkę (ur. 1950).

W czasie I wojny światowej służył w rosyjskim Pułku Ułanów Gwardii (Warszawskich), ukończył szkołę oficerską w Petersburgu, tzw. Korpus Paziów. Jesienią 1917 roku został przeniesiony do I Korpusu Wschodniego (Polskiego) gen. Dowbór-Muśnickiego, następnie odkomenderowany został późną jesienią 1917 roku do Wojskowej Misji Rosyjskiej w Paryżu. W 1918 roku wstąpił do formującej się we Francji Armii Polskiej (tzw. błękitnej) gen. Józefa Hallera. W październiku 1919 roku, na własną prośbę przeniesiony został do 1 Pułku Ułanów (późniejszych Krechowieckich im. płk. Bolesława Mościckiego). Uczestniczył w wojnie polsko-bolszewickiej.

W latach 1924–1925 był adiutantem Ministra Spraw Wojskowych Władysława Sikorskiego, następnie pełnił funkcje oficera ordynansowego w dowództwie okręgu we Lwowie. W lipcu 1926 roku nominowany został na stopień rotmistrza w kawalerii.

Po przewrocie majowym 1926 roku, jako przeciwnik polityki Józefa Piłsudskiego, najpierw został „przeniesiony w stan nieczynny”, następnie, w maju 1929 roku, na własne żądanie odszedł z wojska (od roku 1931 w rezerwie 1 Pułku Ułanów).

W cywilu pracował jako administrator majątku Kozłówka, z miesięcznym uposażeniem w wysokości 500 zł. Organizował i wzorowo prowadził służbę leśną nadzorującą lasy kozłowieckie. Poza tym aktywnie działał społecznie, m.in. w Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” (Związkowy Inspektor Stałych Drużyn i Przysposobienia Wojskowego), Polskim Czerwonym Krzyżu (Podinspektor Drużyn Ratowniczych) i Lidze Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (Instruktor OPLGaz.).

Aleksander najprawdopodobniej nie uczestniczył w działaniach wojennych kampanii wrześniowej 1939 roku. Natomiast zaangażował się w pomoc uciekinierom z Wielkopolski, a po 17 września z polskich kresów. W zespole pałacowym i w folwarkach majątku umieszczano wysiedleńców oraz osoby ukrywające się przed Niemcami, w tym także żołnierzy bitwy pod Kockiem. W maju 1941 roku Aleksander Zamoyski został aresztowany przez Niemców. Oskarżony o podejmowanie działań skierowanych przeciw III Rzeszy (konspiracja), był brutalnie przesłuchiwany w lubelskiej siedzibie gestapo „Pod Zegarem”, a następnie więziony w obozach koncentracyjnych w Auschwitz i w Dachau. Przetrwał gehennę obozów, a szczególną pamiątką związaną z tymi dramatycznymi wydarzeniami jest „Modlitewnik”, ręcznie pisany przez Aleksandra podczas pobytu w Dachau.

Przetrwawszy obozową gehennę, Aleksander dotarł przez Austrię do Włoch, gdzie wstąpił w 1945 roku do wojsk II Korpusu Polskiego gen. Andersa. Po rozformowaniu polskich jednostek wojskowych w Anglii w 1947 roku, Aleksander z żoną i trójką dzieci wyjechał do Kanady. Tam przyszła na świat ich druga córka, Inka. Zamoyscy początkowo prowadzili farmę rolną w Abercorn, na pograniczu Kanady i USA, a następnie zamieszkali w Montrealu. Wspominając te czasy Antoni Belina Brzozowski, autor wielokrotnie cytowany przy okazji opisywania historii Kozłówki i jej mieszkańców, prywatnie szwagier Aleksandra Leszka, tak pisał: „Leszkowie prowadzili dalej bardzo skromne życie. Leszek pracował jako inspektor w firmie włoskiej. Jego pogoda, wytrzymałość i samozaparcie, by utrzymać swą rodzinę, były dla nas przykładem”. Z biegiem czasu Zamoyscy mocno zaangażowali się w działalność polonijną w Kanadzie, tworząc m.in. polską kolonię w podgórskiej miejscowości Rawdon, w której zamieszkali po przejściu na emeryturę.

Aleksander, zarówno jako wojskowy, jak i cywil, posiadał duży autorytet wśród ludzi ze swego otoczenia. Antoni Belina Brzozowski pisał: „Ulubieniec przełożonych czy kolegów oficerów w swoim pułku w Augustowie. Tu w Kozłówce nigdy nie widziałem, by kogokolwiek, czy to służbę pałacową, czy folwarczną źle traktował. Był równy, spokojny, wyrozumiały, a z drugiej strony wykazywał odwagę, wytrzymałość i patriotyzm na najwyższym szczeblu”. Potwierdza to opinia zawarta w kwestionariuszu osobowym (wojskowym) z 1932 roku, w którym czytamy m.in.: „I. ZALETY OSOBISTECharakter skrystalizowany, prawy. Bardzo lojalny. W pracy obowiązkowy, pilny. Stosunek do społeczeństwa bez zarzutu. Dba o żołnierzy. Gotów ponosić odpowiedzialność; III. INTELIGENCJA Umysł krytyczny, logiczny, spokojny; V. ZDOLNOŚCI KIEROWNICZE Jest pewny siebie, stanowczy, spokojny, zrównoważony; VI. ZDOLNOŚCI WYCHOWAWCZE Bardzo duże; IX. OGÓLNA OCENA Bardzo dobry”.

Aleksander Zamoyski posiadał wiele odznaczeń. Będąc żołnierzem armii rosyjskiej, w czasie I wojny, otrzymał Krzyż św. Jerzego (żołnierski) oraz Ordery św. Anny (klasy III) i św. Stanisława (klasy III). W czasie wojny polsko-bolszewickiej odznaczony został orderem wojskowym Virtuti Militari (V klasy) oraz czterokrotnie Krzyżem Walecznych. Otrzymał także Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921 oraz Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości. W 1925 roku zezwolono mu na noszenie belgijskiego Orderu Korony oraz Médaille Interalliée, medalu międzysojuszniczego dla uczestników I wojny światowej (państwa Ententy). Ponadto uhonorowany został Orderem św. Sawy V kl. (odznaczenie nadawane przez Królestwo Serbii i Królestwo Jugosławii).

Oprac. Sławomir Grzechnik