Adam Zamoyski. Na rosyjskim froncie w czasie I wojny światowej

Początek dwudziestego wieku przyniósł wielkie zmiany na świecie i w Europie.

Wybuch pierwszej wojny światowej w lipcu 1914 roku zburzył sojusze polityczne i przymierza wojskowe zawarte jeszcze w dziewiętnastym wieku i ostatecznie doprowadził do upadku wielkich dynastycznych mocarstw europejskich: Rosji, Austrii i Niemiec. Jedną z konsekwencji ówczesnych zmian politycznych było także powstanie nowych państw (np. Czechosłowacji) lub odzyskanie suwerenności i niepodległości przez kraje dotychczas zależne (np. Węgry, Polska). Na to wszystko nałożyła się jeszcze krwawa rewolucja bolszewicka w Rosji, która doprowadziła do powstania pierwszego państwa komunistycznego – ZSRR (1922 r.), które w imię ekspansji „ogólnoświatowej rewolucji proletariackiej”, doprowadziło niebawem swoją agresywną polityką do nowego podziału świata.

W przypadku Polski drogi do odzyskania niepodległości w 1918 roku, a następnie konieczność jej obrony i umocnienia w okresie międzywojennym, okazały się być bardzo zróżnicowane politycznie i światopoglądowo. Bardzo ciekawie prezentują się w tym względzie mało znane zasługi kozłowieckiej części rodziny Zamoyskich, a w szczególności Adama hrabiego Zamoyskiego (1873–1940), II ordynata na Kozłówce.

Śledząc wybrane wątki z życiorysu tej ciekawej postaci, przyjrzyjmy się cytowanemu już wcześniej archiwalnemu dokumentowi, życiorysowi spisanemu odręcznie przez samego Adama Zamoyskiego, znajdującemu się w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie (ap. 5253). Informuje w nim o wspomnianych wydarzeniach i roli, jaka została mu przypisana przez historię.

(pisownia oryginalna)
„ADAM Hr. ZAMOYSKI

1873 r.    Urodzony dnia 18 czerwca 1873. w Podzamczu, parafii Maciejowice Gminy Uchacze, Pow. Garwolińskiego, gub. Siedleckiej.
1892    „Stadt-Gimnazium w m. Rydze – wyższe zagranicą
1893/4    Wolontaryusz w 39 Narwskim Dragońskim Pułku.
1904    W czasie wojny Rossyjsko-Japońskiej, komendowany z rozkazu Cesarskiego do Mandżurji na teren działań wojskowych w specyalnej missyi. od 8 Kwietnia do Grudnia 1904 r. [Zamoyski został wtedy ranny w lewą rękę – przyp. SG] oraz Wschodniej Syberyi.
1914    Na początku wojny wstąpił do Pułku Ułanów Gwardyi w Warszawie, przyczem natychmiast zaliczony ordynansem przy Główno-dowodzącym północno-zachodnim frontem (Gen. Żyliński – Gen. Russkij). W końcu grudnia 1914 r. naznaczony ordynansem przy Zwierzchnim wodzu W.X. Mikołaju Mikołajewiczu w głównej kwaterze wojsk.
1915    We wrześniu pozostaje ordynansem przy Zwierzchnim Wodzu, Cesarzu z zaliczeniem do Stabu Głównej Kwatery i z naznaczeniem przy Szefach Wojskowych Missyi Zagranicznych łącznikowym z Główną Kwaterą Cesarską.
1916    – 13 Lutego mianowany Fligel-Adjutantem z pozostawieniem na zajmowanych stanowiskach i zaliczeniem do Świty Cesarskiej
    – W październiku komenderowany do Wojsk Kozackich na […?] Kubań, i do pułków Kozackich na Kaukazie,

i w Turcyi (Trebizond oraz do Persyi, w missyi do Szaha, jak też na front perski (Hamadan, Mandian etc).
    – w Sierpniu komenderowany do Moskwy z rozkazu Cesarza przywiezienia dla polskich formacyi 4ch Polskich Sztandarów piechotnych i dwóch konnych […?] dla wręczenia Polskiej Brygadzie [I Korpus Polski w Rosji gen. Józefa Dowbor-Muśnickiego, powstały na bazie Dywizji Strzelców Polskich  – przyp. SG].
1917    – Styczeń naznaczony przy szefach missyi specyalnych wojskowych, przybyłych na Konferencyę Koalicyi do Piotrogrodu (Gen. Henry Wilson, Castelnan, Ruggieri, etc).
    – Luty, komenderowany do Carskiego Sioła, gdzie pozostawał przez czas przewrotu z powodu Abdykacyi Cesarza.
    Marzec. Komenderowany do Ministra Wojny Guczkowa, w sprawie formacyi wojsk polskich – odkomenderowany na miesiąc do Ministra Wojny, z którym do Kijowa, Kamieńca Podolskiego, Odessy, do Jass i na front Rumuński.
    – Czerwiec Przykomenderowany do Missyi Nadzwyczajnej Amerykańskiej, Senatora Ruth’a i gen. Scott’a – w drugiej połowie czerwca, z missyą Francuską Gen. […?] i Walsch’a na ofensywę „Kierenskiego”
    – Lipiec czasowym Adjutantem przy Jenerał Gubernatorze Wojskowym w Petersburgu Jen. Połowcewie (pierwsze zaburzenia bolszewickie).
    – 7 Sierpień – Komenderowany Jen. Korniłowem z francuskiemi orderami do I pułku Ułanów Krechowieckich dla rozdania – do Sendryczan (Rumunia).
    – 20 Sierpnia Komenderowany na front południowo-zachodni.
    – 13 września Komenderowany do Mińska z rumuńskimi orderami i listem Jenerała [Janei ?] do I pułku Ułanów Krechowieckich.
    – 15 września Komenderowany do Petersburga do Sztabu Generalnego celem uzyskania Komandirowki do Francyi dla formowania Wojsk Polskich. [Armii gen Józefa Hallera; rozkaz wyjazdu dotyczył także jego syna Aleksandra Leszka Zamoyskiego – przyp. SG]”

W 1918 roku we Francji, a następnie już w odrodzonej Polsce rozgrywają się kolejne ważne wydarzenia historyczne, których aktywnymi uczestnikami pozostają hrabiowie z Kozłówki: Adam Zamoyski i jego synowie, Aleksander i Michał.

Przygotował S. Grzechnik