Zapomniana rocznica

W tym roku obchodzimy 201. rocznicę śmierci Napoleona I Bonaparte, cesarza Francuzów, wielkiego polityka, wodza i męża stanu, uważanego za jednego z najwybitniejszych dowódców w historii, a także za jedną z najważniejszych postaci w historii Francji, Europy i świata.

Urodził 15 lipca 1769 roku, jako Napoleone di Buonaparte w Ajaccio na Korsyce w szlacheckiej rodzinie pochodzenia włoskiego. Miał siedmioro rodzeństwa, czterech braci i trzy siostry. Uczęszczał do szkół wojskowych w Brienne-le-Château i l’École Militaire w Paryżu. W czasie rewolucji francuskiej opowiedział się po stronie jakobinów i dowodził armią francuską w walkach we Włoszech i Egipcie. Po zamachu stanu, w latach 1799–1804, został Pierwszym Konsulem Republiki Francuskiej.

2 grudnia 1804 roku Napoleon Bonaparte koronował się na cesarza Francuzów. Przeprowadził reformy polityczne, społeczne, gospodarcze i zreformował francuskie wojsko. Dążąc do wzmocnienia Francji na arenie międzynarodowej, prowadził aktywną politykę zagraniczną, którą wspierał skutecznymi działaniami militarnymi. Jako dowódca armii francuskiej odnosił liczne zwycięstwa nad swoimi europejskimi przeciwnikami, Austrią, Prusami, Anglią i Rosją. Starał się osłabiać pozycję Rosji w Europie, umiejętnie korzystając z niechętnie do niej nastawionych społeczeństw i narodów, m.in. Polaków.

W 1812 roku zainicjował wyprawę wojenną na carską Rosję, która zakończyła się całkowitą klęską Wielkiej Armii i jej sojuszników w 1813 roku. Po tych dramatycznych wydarzeniach w 1814 roku cesarz abdykował, po czym został zesłany na wyspę Elbę na Morzu Śródziemnym. W lutym 1815 roku uciekł z zesłania i przybył do Francji, gdzie z pomocą swoich zwolenników zebrał nową armię. W czasie słynnych „stu dni Napoleona” starał się wzmocnić swoją pozycję. Pokonany w bitwie pod Waterloo, 15 czerwca 1815 roku, został zesłany na Wyspę Świętej Heleny, zamorskie terytorium Wielkiej Brytanii, położoną na południowym Atlantyku. Zmarł 5 maja 1821 roku, w wieku 51 lat, i został pochowany w miejscu zesłania, w Dolinie Geranium.

Staraniem władz francuskich, a w szczególności księcia Joinville, syna króla Ludwika Filipa, w 1840 roku szczątki cesarza Francuzów wróciły do Francji i zostały złożone w sarkofagu w kościele Inwalidów w Paryżu. Tym szczególnym wydarzeniom we Francji towarzyszyły wielkie polityczne i społeczne emocje. W miejscowości Courbevoie, gdzie miał miejsce „ostatni postój” Napoleona, przy trumnie wodza czuwali przez całą noc jego byli żołnierze. W Paryżu oficjalny orszak pogrzebowy przejechał przez Pola Elizejskie i dotarł do kościoła Inwalidów, tam trumna cesarza Francuzów została złożona w sarkofagu. Wydarzeniu temu towarzyszyły liczne rzesze ludzi oraz osobiście król Ludwik Filip, ostatni monarcha z dynastii Burbonów.

W „Pamiętniku Filipa Pawła de Légura adiutanta Napoleona” (Warszawa 1967, s. 300) znaleźć można interesujące podsumowanie burzliwych wydarzeń w Europie czasów Napoleona: „Po zwycięskim okresie, trwającym tysiąc pięćset lat, rewolucja IV stulecia, która była związkiem monarchów i magnaterii przeciwko ludom, została pokonana przez rewolucję XIX stulecia, związek ludów przeciw możnym tego świata. Z krwawych blasków tej pożogi począł się Napoleon. I owładnął nią tak niepodzielnie, z taką mocą i potęgą, że zdawało się, iż cały ten przewrót dokonał się jedynie po to, aby jego na świat wydać! Z niewzruszonym spokojem przewodził tej straszliwej zawierusze. Jemu tylko podlegał ten krwawy żywioł; wstydząc się swoich ekscesów rewolucja uwielbiła w nim siebie i wpatrzona w jego chwałę, dla niego ujarzmiła inne ludy Europy. I Europa – posłuszna – powstała na dane przezeń hasło, aby zepchnąć Rosję w dawne jej granice. Zdawało się, że z kolei Północ ujarzmiona zostanie aż po najdalsze swoje krańce. A jednak nawet ten genialny wódz, takimi rozporządzający środkami, nie mógł pokonać przyrody! Kiedy z ogromnym trudem wdarł się w te lodowe krainy, zabrakło mu sił i doszedłszy już niemal do szczytu, runął w otchłań niedoli i poniżenia. I Północ zwycięska w swej obronnej wojnie z Południem, jak zwycięska była w zdobywczych swoich wyprawach w średniowieczu, poczuła się nietykalna i niezmożona!”

W literaturze polskiej czasy wojen europejskich początku XIX wieku mają swoje liczne przykłady. Nadzieja Polaków na odzyskanie niepodległości przy boku cesarza Francuzów znalazła odbicie m.in. w epopei Adama Mickiewicza „Pan Tadeusz”, w powieści „Popioły” Stefana Żeromskiego czy w trylogii Wacława Gąsiorowskiego, na którą składają się powieści: „Huragan” (1902), „Rok 1809” (1903) i „Szwoleżerowie gwardii” (1910).

W zespole pałacowo-parkowym w Kozłówce znajduje się wyjątkowa pamiątka związana z wydarzeniami epoki napoleońskiej. W ogrodach pałacowych wystawiony został pomnik żołnierzy francuskich zmarłych podczas kampanii rosyjskiej 1812–1813 roku. Kamienny monument ufundowany został przez rodzinę Zamoyskich w roku 1930. W centralnej części pomnika widoczna jest tablica pamiątkowa odlana w brązie w warszawskiej firmie Braci Łopieńskich, według grafiki Antoniego Oleszczyńskiego. W sposób symboliczny przedstawiona została przyjaźń i braterstwo polskich i francuskich żołnierzy Wielkiej Armii Napoleona I Bonaparte. W dolnej części umieszczono napis: FRANCAIS ET POLONAIS DE TOUS TEMPS AMIS / D.O.M. / TU SPOCZYWAJĄ PROCHY ŻOŁNIERZY FRANCUSKICH / ARMJI NAPOLEONA / KTÓRZY W R. 1812 SŁYSZELI PAMIĘTNE SŁOWA WIELKIEGO CESARZA / „ŻOŁNIERZE ROZPOCZYNAMY DRUGĄ WOJNĘ O POLSKĘ / SPEŁNIAJĄC OSTATNIĄ WOLĘ / Ś.P. MARYI ANIELI Z POTOCKICH ZAMOYSKIEJ / POMNIK TEN, KTÓREGO ZA CZASÓW NIEWOLI ZBUDOWAĆ NIE BYŁO MOŻNA /W ROKU 1930 WZNIESIONO / POŚWIĘĆCIE WSPOMNIENIE I MODLITWĘ ZMARŁYM / R.I.P.

Podpisy do ilustracji:

1. A. Provost, „Przybycie flotylli sprowadzającej na rozkaz księcia de Joinville szczątki Napoleona”, Francja, ok. 1841, litografia z tintą; nr inw. MPK/MR/1433

2. C. Leroux, „Projekt pomnika Napoleona autorstwa M.M. Lévêque’a i Buhota”, Francja, 1841, akwaforta; nr inw. MPK/MR/1005

3. Auguste Leloir, „Projekt pomnika Napoleona autorstwa Louisa Petitota”, Francja, 1841, litografia czarną kredką; nr inw. MPK/MR/1428

4. Pomnik żołnierzy napoleońskich w kozłowieckim parku