Stefan Żechowski „Portret Feliksa Dzierżyńskiego”

Stefan Żechowski (1912–1984) urodził się i zmarł w Książu Wielkim. Pochodził z rodziny chłopskiej. W 1932 roku ukończył studia w Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Krakowie. W latach 1929–1936 był członkiem Szczepu Rogate Serce Stanisława Szukalskiego i uczestniczył we wszystkich wystawach grupy, sygnując swoje prace mianem Radosław lub Ziemin. Był autorem cyklu 37 ilustracji do powieści Motory Emila Zegadłowicza, która została w 1938 roku skonfiskowana pod zarzutem rozpowszechniania treści antypaństwowych i niemoralnych. W 1945 roku wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej i w 1948 roku uczestniczył w zabezpieczaniu dzieł sztuki objętych reformą rolną na terenie powiatu miechowskiego.

W latach 40. i 50. XX wieku tworzył serie portretowych znaczków pocztowych i socrealistyczne obrazy dla szkół, świetlic i domów kultury, przede wszystkim portrety ludzi kultury, nauki i polskich rewolucjonistów. Z tego okresu pochodzą prace, które znajdują się w zbiorach Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, m.in. cykle „Życie Lenina” oraz „Przemiany gospodarcze wsi”.

Żechowski jest znany głównie z rysunków i pasteli o charakterystycznej, niepodrabialnej „manierze”. Wystawiał w Polsce i za granicą, m.in. w USA. Tworzył prace różnorodne stylistycznie i tematycznie, odwołujące się do określonej symboliki. Bardzo często dominującym motywem jego twórczości była kobieta. W swoim Dzienniku w 1973 roku pisał: „Jedno mi tylko zostało – to sztuka, w niej cały sens mego istnienia, w samotności, w umiłowaniu prawdy i w uwielbieniu piękna – któremu na imię Kobieta”/ http://www.ujaksy.pl/galeria-stefana-zechowskiego/biografia/ (dostęp z dn. 27.10.2022).

„Stefan Żechowski był artystą wyrażającym rewolucyjne treści w tradycyjnej formie, którą niezwykle cenił wyrastając w uwielbieniu dla krakowskiej szkoły, polskiego malarstwa młodopolskiego, europejskiego akademizmu i symbolizmu, jednocześnie na ogół ignorując dokonania XX-wiecznej awangardy. Swoją wyjątkową, nawet jak na artystę, introwertyczną nadwrażliwość i wyobraźnię, przelał w całości w prace o bardzo indywidualnej filozoficznej wymowie i konserwatywnej, światłocieniowej formie odrzucanej przez artystów nowoczesnych. Był twórcą bezkompromisowym i konsekwentnym, bo tworzył bez względu na technikę tylko to, co naprawdę chciał, i to, co uważał za warte jego stałego zainteresowania, nie bacząc na opinię otoczenia i profesjonalnej krytyki.” / Stefan Żechowski (1912-1984). Katalog raisonné. Wybór i koncepcja Iwona Rajkowska, Muzeum Narodowe w Kielcach, 2014, s. 8

Portret Feliksa Dzierżyńskiego, autorstwa Stefana Żechowskiego, z 1951 roku, przedstawia mężczyznę w półpostaci, zwróconego lewym profilem do światła. Twarz ma jasną, szczupłą, włosy ciemne zaczesane do tyłu. Karnacja i rysy twarzy podkreślone są światłocieniem. Ubrany jest w mundur, nad którego kołnierzem widoczny jest rąbek koszuli. W głębi krajobraz pól, zamknięty rzędem chat i bezlistnymi drzewami. Wyżej ciemne niebo w odcieniach szarości, brązu i błękitu.

Na odwrocie płótna, w lewym górnym narożniku znajduje się papierowa nalepka z napisami: „Ministerstwo Kultury i Sztuki / Departament Twórczości Artystycznej / Wydział Plastyki / Nr inw. I-317-968 / Żechowski Stefan / Portret Dzierżyńskiego / Cena 3000 zł / Rozm. 100 x 80 / Zakupiono Wyst. Dzierżyńskiego 9.VII.1951 r.”

Feliks Dzierżyński (ros. Феликс Эдмундович Дзержинский, pseudonimy partyjne: Jacek, Jakub, Franek, Astronom, Józef, Domański) był polskim i rosyjskim działaczem socjaldemokratycznym i komunistycznym. Urodził się 11 września 1877 roku w Oziembłowie na Litewszczyźnie, zmarł 20 lipca 1926 roku na atak serca w Moskwie. Pochodził z polskiej rodziny inteligenckiej o rodowodzie szlacheckim. Miał ośmioro rodzeństwa, pięciu braci i trzy siostry. Jednym z jego braci był prof. Władysław Dzierżyński (1881–1942), pułkownik Wojska Polskiego, autor pierwszego polskiego podręcznika akademickiego do neurologii, zamordowany przez Niemców w Zgierzu.

Po śmierci ojca Feliks przeniósł się w1887 roku z rodziną do Wilna i rozpoczął naukę w I Gimnazjum. W tym czasie zamierzał zostać duchownym. W 1895 roku przyłączył się do ruchu socjalistycznego i wstąpił do litewskiej partii socjaldemokratycznej, gdzie rozpoczął wytężoną pracę w jej strukturach. W 1896 roku odszedł ze szkoły nie kończąc ósmej klasy. W tym okresie prowadził ożywioną działalność agitatorską, aż do aresztowania w Kownie 17 lipca 1897 roku.

W sierpniu 1899 roku Dzierżyński uciekł z zesłania. Zatrzymał się w Warszawie, gdzie przyczynił się do odbudowy Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKP), przekształconej, po przyłączeniu części socjaldemokracji litewskiej, w Socjaldemokrację Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). Należał do Zarządu Głównego partii. Podczas rewolucji w 1905 roku przewodził demonstracjom robotniczym. W 1906 roku, na zjeździe w Sztokholmie, po raz pierwszy spotkał się z Leninem, którego poglądy mocno popierał. W 1912 roku został ponownie aresztowany i uwięziony w Moskwie, uwolniony został dopiero w czasie rewolucji lutowej w 1917 roku.

Dzierżyński w sierpniu 1917 roku został członkiem Komitetu Centralnego Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (bolszewików) – KC SDPRR(b). Brał czynny udział w Rewolucji Październikowej, należąc do bliskich współpracowników Lenina. Po zwycięstwie rewolucji stanął na czele, utworzonej w grudniu 1917 roku, Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem – WCzK (Czerezwyczajka lub Czeka). Stanowisko szefa tej instytucji, przemianowanej w 1922 roku na Państwowy Urząd Polityczny – GPU, a w 1923 roku na Zjednoczony Państwowy Urząd Polityczny – OGPU, zajmował do końca życia. W tym okresie utrzymywał terror względem przeciwników politycznych. Dzierżyński jest autorem powiedzenia: ,,Nie ma ludzi niewinnych, są tylko źle przesłuchani’’, które rzuca światło na metody śledcze przez niego stosowane. Z tego powodu nazywano go ,,Żelaznym Feliksem’’, ,,Krwawym Feliksem’’, ,,Czerwonym Katem’’.

Feliks Dzierżyński w Rosji Radzieckiej pełnił ważne funkcje: od marca 1919 roku był komisarzem ludowym spraw wewnętrznych, od kwietnia 1921 roku komisarzem ludowym komunikacji, a od lutego 1924 roku przewodniczącym Najwyższej Rady Gospodarki Narodowej. Podczas wojny polsko-bolszewickiej wchodził w skład Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polskiego w Białymstoku. Po śmierci Lenina w walce o władzę w partii bolszewickiej opowiedział się po stronie Józefa Stalina. Zmarł 20 lipca 1926 roku. Oficjalną przyczyną śmierci ogłoszono atak serca, jednak na ten temat krąży wiele teorii spiskowych. Pogrzeb stał się wielką rewolucyjną manifestacją, a trumnę nieśli m.in. Stalin i Trocki.

Po II wojnie światowej imię Feliksa Dzierżyńskiego nadawano wielu instytucjom w Polsce, m.in. Wojskowej Akademii Politycznej w Warszawie (1951–1990), Akademii Spraw Wewnętrznych w Warszawie (1972–1990), Wyższej Szkole Oficerskiej w Legionowie 1972–1989), Centrum Szkolenia Wojskowej Służby Wewnętrznej w Mińsku Mazowieckim (1970–1990), Fabryce Samochodów Ciężarowych w Starachowicach (1948–1991) oraz ulicom, placom, a nawet statkom. Plac Bankowy w Warszawie, w latach 1951–1989, nazwany został Placem Feliksa Dzierżyńskiego, a w jego centralnej części stał pomnik zaprojektowany przez polskiego rzeźbiarza Zbigniewa Dunajewskiego (zdemontowany 16 października 1989 roku). 21 lipca 1951 roku otwarto w dawnym pałacu Radziwiłłów w Warszawie (późniejszej siedzibie Muzeum Historii Polskiego Ruchu Rewolucyjnego, a obecnie Muzeum Niepodległości), dużą propagandową wystawę „ku czci” Feliksa Dzierżyńskiego. Została ona przygotowana przez Wydział Historii Partii przy Komitecie Centralnym Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej oraz Komisariat Rządu do Spraw Wystaw.

Po okresie PRL-u i odrzuceniu sterowanej przez władzę komunistycznej narracji Feliks Dzierżyński stał się symbolem najgorszej części bolszewickiego systemu.

Podpisy:

1. Marian Ruzamski (1889–1945), „Stefan Żechowski”, 1937; domena publiczna, źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Marian_Ruzamski_-_Stefan_%C5%BBechowski,_1937.png (dostęp z dn. 27.10.2022)
2. Stefan Żechowski, „Uczymy się pisać”, 1953, ołówek, węgiel, karton, wymiary 43 x 48 cm, rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/333
3. Stefan Żechowski, „Portret Feliksa Dzierżyńskiego”, 1951, olej, płótno, wymiary 100 x 80 cm; nr inw. MPK/SW/249
4. Stanisław Michałowski, „19-letni Dzierżyński w konspiracji. Wilno 1896 r.”, ok. 1951, olej, płótno, wymiary: 115 x 140 cm, nr inw. MPK/SW/519.
5. Antoni Bartkowski, „Dzierżyński przemawia na wiecu”, ok. 1951, olej, płótno, 115 x 87 cm, nr inw. MPK/SW/282
6. Janina Paszkowska, „Portret Dzierżyńskiego”, ok. 1951, olej, płótno, wymiary 100 x 69 cm; nr inw. MPK/SW/918
7. Pogrzeb Feliksa Dzierżyńskiego w Moskwie, 1926 r.; domena publiczna, źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Burial_of_Felix_Edmundovich_Dzerzhinsky_in_Moscow_(1926).jpg (dostęp z dn. 27.10.2022)