Władysław Gościmski, Zamek w Czorsztynie w dniu zajęcia przez Napierskiego

W połowie XVII wieku na Podhalu wybuchło powstanie chłopskie, na którego czele stanął Aleksander Kostka-Napierski (1629–1651). Przywódca zbuntowanych górali był z pochodzenia szlachcicem, który początkowo służył na dworze królewskim Władysława IV Wazy. Następnie służył w wojsku polskim oraz armii szwedzkiej. Swoje ostatnie dwa i pół miesiąca życia spędził na pograniczu Pienin i Gorców, zapisując się w historii Polski jako buntownik i zdrajca.

Trzysta lat później, w połowie lat 50. XX wieku, wskrzeszony przez komunistyczną ideologię stał się socrealistycznym bohaterem walki o sprawiedliwość społeczną i równość klasową. Miał być wzorem przeniesionym z odległej przeszłości do współczesności, całkowitego poświęcenia się dla sprawy idei postępu i walki „za waszą wolność i naszą”. Wynoszony na piedestały socjalistycznej rzeczywistości, szybko wrócił do „lamusa historii”.

W latach 50. ubiegłego wieku powstało wiele prac artystycznych poświęconych powstaniu chłopskiemu i jego przywódcy W większości zaprezentowane zostały na II Ogólnopolskiej Wystawie Plastyki (grudzień 1951 – luty 1952), zorganizowanej w siedzibie warszawskiego Centralnego Biura Wystaw Artystycznych. Swoje prace pokazali wówczas, m.in. Józefa Wnukowa, Janusz Wilden i Marian Tomaszewski, Stanisław Michałowski, Władysław Gościmski, Mieczysław Wątorski, czy Karol Tchorek.

W latach 1648–1655 południowo-wschodnie tereny Rzeczypospolitej ogarnęła wielka pożoga wojny domowej. Samozwańczy hetman kozacki Bohdan Chmielnicki, wspierany politycznie przez Rosję i militarnie przez Tatarów, wypowiedział posłuszeństwo królowi Janowi II Kazimierzowi Wazie i wzniecił wielki bunt przeciw Rzeczypospolitej. Prowadząc działania dywersyjne, Chmielnicki poprzez swoich tajnych emisariuszy organizował szereg działań politycznych i militarnych skierowanych przeciw polskiemu królowi i szlachcie, wykorzystując dla swych celów panujące niezadowolenie wśród chłopów. Jednym z tajnych emisariuszy był Kostka-Napierski.

Późną wiosną 1651 roku Aleksander Kostka-Napierski zjawił się na Podhalu. Na podstawie sfałszowanych dokumentów, jako pułkownik wojsk królewskich, pod pozorem naboru do armii koronnej prowadził akcję podburzania niezadowolonych górali. Z pomocą arianina Marcina Radockiego, nauczyciela wiejskiego, i Stanisława Łętowskiego, sołtysa z Czarnego Dunajca, podniósł bunt chłopski na Podhalu. 14 czerwca 1651 roku Kostka-Napierski wraz z grupą około 40 innych buntowników zajął opuszczony zamek w Czorsztynie. 22 czerwca wydał „Uniwersał wzywający chłopów do powstania” przeciw szlachcie. Używając podstępu, wzywał w nim chłopów, by zebrani pod jego komendą bronili polskiego monarchy przed szlachtą, która ma zamiar zawiązać antykrólewski rokosz. Mimo podjętych działań propagandowych, dokument ten spotkał się ze słabym odzewem chłopstwa, zaś Aleksander Kostka-Napierski w zamku czorsztyńskim był oblegany przez wojsko królewskie. Pozbawiony militarnego wsparcia zarówno ze strony chłopów, jak i księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego, został zdradzony i wydany władzom pod sąd.

W czasie procesu sądowego Kostka-Napierski twierdził, m.in. że jest nieślubnym synem króla Władysława IV Wazy, co miało wywołać konsternację wśród śledczych, wstrzymując nawet na pewien czas proces. Jednocześnie znaleziono przy nim pisma poświadczające jednoznacznie współpracę z samym Bohdanem Chmielnickim, który tak miał pisać: „Wiadomo czynię wszystkim poddanym Korony Polskiey, iż za szczęściem i błogosławieństwem od Pana Boga nam danem, pod moc i władzę naszę podbiwszy państwa teyże Korony Polskiey, uwolnić was wszystkich obiecuję od ciężarów i robocizny.”

Wyrok wydany na przywódców buntu był bardzo surowy, Marcin Radocki oraz Stanisław Łętowski zostali skazani na śmierć przez ścięcie, a następnie na ćwiartowanie. Aleksander Kostka-Napierski, za zdradę kraju, został skazany na okrutną śmierć przez wbicie na pal. Egzekucja wykonana została w Krakowie w dniu 18 lipca 1651 roku. O wydarzeniu tym Wespazjan Kochowski pisał: „Nie wiem, co to za nowy kucharz się pojawił / Miast pieczeni, Kostkę nam na rożen wprawił.”

Powojenna propaganda komunistyczna ukazywała Kostkę-Napierskiego jako mężnego bojownika walczącego o prawa chłopów i sprawiedliwość społeczną. Nie bez znaczenia był fakt, że „odświeżony” przywódca ludu mógł być przeciwwagą do powszechnie znanych i lubianych postaci z XIX-wiecznej literatury polskiej, np. z „Trylogii” Henryka Sienkiewicza.

W czerwcu 1951 roku, z okazji trzechsetnej rocznicy buntu chłopskiego, obchodzono oficjalne uroczystości z udziałem władz, organizacji politycznych i społecznych. Na tę okoliczność na zamku w Czorsztynie wmurowano tablicę, zachowaną do dnia dzisiejszego, z napisem: „W TYM ZAMKU / W DNIACH OD 15–24 VI 1651 R / CHŁOPI PODHALA POD WODZĄ / ALEKSANDRA / KOSTKI NAPIERSKIEGO / STANISŁAWA / ŁĘTOWSKIEGO / MARCINA RADOCKIEGO / PODNIEŚLI / SZTANDAR POWSTANIA / O WYZWOLENIE / SPOD SZLACHECKIEGO / UCISKU / W 300-SETNĄ ROCZNICĘ / POWSTANIA / 24–VI–1951 / POLSKA LUDOWA”.

25 stycznia 1956 roku miała miejsce premiera polskiego filmu fabularnego zatytułowanego „Podhale w ogniu”, w reżyserii Jana Batorego i Henryka Hechtkopfa. W filmie tym występowali zarówno artyści przedwojenni, jak i młodzi pionierzy polskiego kina powojennego, m.in. Janusz Bylczyński, Stanisław Milski, Teresa Szmigielówna, Jerzy Pichelski, Kazimierz Wilamowski, Emil Karewicz, Tadeusz Pluciński, Ludwik Benoit czy Józef Nalberczak. Osadzony w pięknych krajobrazach Pienin i Gorców był, niestety, typową dla kina socrealistycznego z lat 50. ubiegłego wieku produkcją o charakterze propagandowym, z celowo wyidealizowanym obrazem buntu chłopskiego i jego przywódców.

Wydarzeniom z XVII-wiecznego Podhala poświęcone zostały także utwory literackie, m.in. Jana Kasprowicza „Bunt Napierskiego” (1899), Kazimierza Przerwy-Tetmajera „Maryna z Hrubego” (1910), Władysława Orkana „Kostka Napierski” (1925) czy Jalu Kurka „Nad Czorsztynem się błyska” (1953).

Władysław Gościmski urodził się w Warszawie w 1904 roku, zmarł tamże w 1979 roku. W latach 1920–1924 uczył się w Miejskiej Szkole Rysunku i Malarstwa w Warszawie pod opieką profesora Miłosza Kotarbińskiego. W roku 1936 rozpoczął studia malarskie w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, które ukończył w 1947 roku. Podjął pracę w rodzimej uczelni, najpierw na stanowisku asystenta na Wydziale Malarstwa, a następnie adiunkta na Wydziale Scenografii. W latach 1945–1959 działał w Zarządzie Głównym Związku Polskich Artystów Plastyków.

Swój kilkudziesięcioletni dorobek artystyczny prezentował na licznych wystawach zbiorowych i indywidualnych. Uprawiał przede wszystkim malarstwo olejne, temperą lub gwaszem oraz rysunek ołówkiem. Specjalizował się głównie w tematyce batalistycznej i historycznej, za którą był wielokrotnie nagradzany. Malował także portrety i pejzaże.

W kozłowieckich zbiorach sztuki współczesnej znajdują się jeszcze inne prace artystyczne Władysława Gościmskiego. W większości pochodzą z lat 50. XX wieku i reprezentują tematykę charakterystyczną dla sztuki socrealistycznej. Wśród nich jest znany obraz, zatytułowany „Obronimy Pokój”, ukazujący czoło pochodu 1-majowego w Warszawie w 1950 roku.

Podpisy:

1. Władysław Gościmski, Zamek w Czorsztynie w dniu zajęcia przez Napierskiego, około 1951, olej, płótno, 131 x 196 cm; nr inw. MPK/SW/2384
2. Janusz Wilden, Marian Tomaszewski, Narada powstańców (Kostka-Napierski), 1951, olej, płótno, 115 x 145 cm; nr inw. MPK/SW/2381
3. Józefa Wnukowa, Uniwersał Kostki Napierskiego, 1951, olej, płótno, 130 x 113 cm; nr inw. MPK/SW/416
4. Stanisław Michałowski, Scena sądu nad powstańcami (Kostka-Napierski), 1951, olej, płótno, 140 x 180 cm; nr inw. MPK/SW/2382
5. Karol Tchorek, Popiersie Kostki-Napierskiego, 1951, gips, odlew, 93 x 58 x 32 cm; nr inw. MPK/SW/1078
6. Władysław Gościmski, Obronimy Pokój, około 1950, olej, płótno, 120 x 150 cm; nr inw. MPK/SW/521